Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 11 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 11 with Solutions
अवधिः: होरात्रयम्
पूर्णाड्का: : 80
सामान्य निर्देशः
सैंपल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
रवण्ड: – ‘क’ (अपठित-अवबोधनम्)
(अंक : 10)
अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।) जीवने सफलतायाः आधारः पुरुषार्थः एव! अस्य अभावेन नरः सुख-समृद्धिम् आप्तुम् असमर्थः भवति यशः च न प्राप्नोति । यथा-यथा नरः पुरुषार्थम् अचिनोत् तथा-तथा तेन सफलता प्राप्ता। पुरुषार्थिनः एव संसारे विलक्षण-प्रतिभाम् अर्जितवन्तः। अनेन एवम् एवरेष्टशिखरम् अजयत् अन्तरिक्ष च अगच्छत्। देशसेवया समाजसेवया च पुरुषार्थिभिः उल्लेखनीयानि कार्याणि कृतानि। अस्माकम् इतिहासे तेषां गौरवगानं विद्यते। आपातकाले येषां मनांसि विचलितानि न भवन्ति, ते एव जीवने सफलतां प्राप्नुवन्ति। पुरुषार्थिनाम् कृते तु पुरुषार्थ एव उपासना अस्ति। यः जनः स्वजीवने सफलता प्राप्तुम् इच्छति सः पुरुषार्थम् अवश्यमेव कुर्यात् । पुरुषार्थस्य अभावे जनः सफलताप्राप्तं न कर्तुं शक्यते।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) पुरुषार्थस्य अभावेन किम् आप्तुम् असमर्थः?
(ii) अनेन जनेन किम् अजयत्?
(iii) पुरुषार्थेन जनः कुत्र अगच्छत् ?
उत्तर:
(i) सुखसमृद्धिम्
(ii) एवरेष्टशिखरम्
(iii) अंतरिक्षम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) पुरुषार्थिभिः केन उल्लेखनीयानि कार्याणि कृतानि?
(ii) पुरुषार्थिनां कृते कुत्र गौरवगानं विद्यते?
(iii) जीवने के सफलता प्राप्नुवन्ति?
उत्तर:
(i) पुरुषार्थिभि: देशसेवया, समाजसेवया, शिक्षाप्रसारेण कार्याणि कृतानि।
(ii) पुरुषार्थिनां अस्माकम् इतिहासे गौरवगानं विद्यते।
(iii) अपातकाले येषां मनांसि विचलितानि न भवन्ति, ते एव जीवने सफलतां प्राप्नुवन्ति।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। (द्वित्रिशब्दात्मक-वाक्यम्)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर:
पुरुषार्थ:/सफलतायाः आधारपरुषार्थ।……………..
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘भवति’ इति क्रियापदस्य किं कर्तृपदं प्रयुक्तम्?
(क) नरः
(ख) असमर्थ:
(ग) यशः
(घ) आधारः
उत्तर:
(क) नरः
(ii) ‘विफलता’ इति पदस्य गद्यांशे किं विलोमपदं प्रयुक्तम्?
(क) यथा
(ख) तथा
(ग) सफलता
(घ) कठिनता
उत्तर:
(ग) सफलता
(iii) ‘मानवः’ इति पदस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
(क) नरः
(ख) पुरुषार्थी
(ग) देशसेवा
(घ) जनः
उत्तर:
(क) नरः
(iv) ‘उल्लेखनीयानि कार्याणि’ इत्यत्र किं विशेषणपदं प्रयुक्तम्?
(क) उल्लेखनीयानि
(ख) कार्याणि
(ग) कृतानि
(घ) विभिन्नानि
उत्तर:
(क) उल्लेखनीयानि
रवण्ड: – ‘रव’ (रचनात्मक-कार्यम्)
(अंक : 15)
2. विदेश भ्रमणं प्रति पितरं लिखितम् अध: पत्रं मञ्जूषापद सहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत। (1/2 × 10 = 5)
(विदेश भ्रमण हेतु पिताजी को लिखे गये पत्र को मञ्जूषा में दिये गये पद की सहायता से पूरा करके पुनः लिखिए)
वाशिंगटन, अमेरिकातः
दिनांक…………..
आदरणीय पितृपादाः।
(i)……..नमोनमः।
वयमत्र सर्वे (ii)….. भवान् अपि (iii) कुशली भविष्यसि इति आशा। जूनमासस्य ……….. तिथौ अहम् (iv)…… सह विमानेन (v)….. अगच्छम्। आवाम् अमेरिका देशे ‘लेवीपीयर’ मिलेनियम पार्ड, न्याग्रा फाल्स, न्यू जर्सी, वाशिंगटन इत्यादीनि स्थानानि (vi)……. च अपश्याव। आवाम् (vii)…… बसयानेन च यात्राम् कुर्वः। जनाः अत्र स्वच्छतां प्रति अतीव (viii)….. सन्ति। राजमार्गे ताम्बूलस्य अन्या मलिनता वा कुत्रापि न दृश्यते। जनाः अवकरम् (ix)…… प्रति निष्ठाभावानाम् उत्पादयितुं प्रयतिस्ये-इति मम निश्चयः। गृहे सर्वेभ्यः मम नमस्काराः। (x)……….. मञ्जूषा-अवकरपात्रे, कुशलिनः, सादरं, सुपुत्रः, जागरूकाः, स्वमित्रेण, रेलयानेन, अमेरिका-देशम्, दर्शनीय स्थलानि, एकादश्यां।
उत्तर:
(i) सादरं
(ii) कुशलिन:
(iii) एकादश्यां
(iv) स्वमित्रेण
(v) अमेरिका-देशम्
(vi) दर्शनीय स्थलानि
(vii) रेलयानेन
(viii) जागरूका:
(ix) अवकरपात्रे
(x) सुपुत्र:
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत 1 x5=5
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
(i) अत्र अति रमणीयम् देवालयस्य दृश्यम् अस्ति।
(ii) अस्मिन् चित्रे अनेका: भक्ता: ईश्वरस्य प्रार्थनां कुर्वन्ति।
(iii) अत्र नार्य: पुरुषाः च वाद्ययन्त्रं वादयन्ति।
(iv) एक: भक्तः अग्रे-अग्रे वदति अन्ये भक्ताः च अनुसरणं कुर्वन्ति।
(v) देवालये भक्तिमय वातावरणम् अस्ति। अथवा
मञ्जूषा-देवालयस्य, भक्ताः, नार्यः, पुरुषाः, कीर्तनं अनुसरति, वादयति, वातावरणं, भक्तिमयम्।
अथवा
मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चाभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत।
(मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“मम मातृभूमिः”
(i) अहं मातृभूमि वन्दयामि
(ii) मातृभूमि: मम प्रिया अस्ति।
(iii) सा स्वर्गादपि गरीयसि अस्ति।
(iv) सा अस्मान् पोषयति।
(v) सा तु सर्वेभ्य: वन्दनीया: अस्ति।
मञ्जूषा-स्वर्गादपि, मातृभूमिः, अहम्, माता, वन्दनीयाः, यच्छति, पोषणम्, अस्मान्
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम्) (1 × 5 = 5)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) जो परिश्रम करता है वह सफल होता है।
One who works is successful
(ii) विद्यालय में पच्चीस अध्यापक हैं।
The school has twenty five teachers.
(iii) छात्र पढ़ने के लिए विद्यालय जाएँगे।
Students will go to school to study.
(iv) बालक गेंद से खेलें।
Boys play with the ball.
(v) हम झूठ नहीं कहेंगे।
We will not lie
(vi) व्यास ने महाभारत लिखी।
Vyas wrote Mahabharata.
(vii) वे दोनों शाम को खेलें।
They both play in the evening.
उत्तर:
(i) यः परिश्रमं करोति सः सफलः भवति।
(ii) विद्यालये पञ्च विंशतिः अध्यापकाः सन्ति।
(iii) छात्रा: अध्ययनाय विद्यालयं गमिष्यन्ति।
(iv) बालकाः कन्दुकेन क्रीडन्तु।
(v) वयम् मिथ्या न कथयिष्यामः।
(vi) व्यास: महाभारतम् अलिखत्।
(vii) तौ संध्याकाले क्रीडताम्।
रवण्ड: – ‘ग’ (अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्)
(अंक : 25)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत- (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के संधि अथवा संधि-विच्छेद कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) पुस्तकेऽस्मिन् कति पाठाः सन्ति?
(ii) एतत् + न उचितम्।
(iii) वाङ्मूला हि सरस्वती कथ्यते।
(iv) सर्वः + तरतु दुर्गाणि, सर्वः भद्राणि पश्यन्तु।
(v) तच्छलोकं श्रुत्वा सः प्रसन्नः भविष्यति।
उत्तर:
(i) पुस्तके + अस्मिन्
(ii) एतन्न
(iii) वाक् + मूला
(iv) सर्वस्तरतु
(v) तत् + श्लोकं
6. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) शुष्कः कण्ठः यस्य सः बाल: जलं पिबत्ति।
(क) शुष्ककण्ठस्य
(ख) शुष्ककण्ठः
(ग) शुष्काकण्ठः
(घ) शुष्कं कण्ठम्
उत्तर:
(ख) शुष्ककण्ठः
(ii) कार्यम् निर्विघ्नम् सम्पन्नं जातः।
(क) विघ्नानाम् अभावः
(ख) विघ्नात् अभाव
(ग) विघ्नस्य अभाव
(घ) विघ्नेनरहितम्
उत्तर:
(क) विघ्नानाम् अभावः
(iii) नारदव्यासौ द्रौणिं प्रतिवहतः।
(क) नारद: च व्यास: च
(ख) नारदौच व्यासौच
(ग) नारद व्यासः
(घ) नारदे च व्यासः च
उत्तर:
(क) नारद: च व्यास: च
(iv) ज्ञानवृद्धः पूज्य: भवति ।
(क) ज्ञाने वृद्धः
(ख) ज्ञानात् वृद्ध
(ग) ज्ञानस्य वृद्धः
(घ) ज्ञानेन वृद्धः
उत्तर:
(ग) ज्ञानस्य वृद्धः
(v) मदोद्धताः कपय: यूथपतिं प्रहस्य अवदन्।
(क) मदस्य उद्धताः
(ख) मदेन उद्धताः
(ग) मठात् उद्धता:
(घ) मदाय उद्धताः
उत्तर:
(ख) मदेन उद्धताः
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृतिप्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत- (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित. वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) संस्कृत विषये प्रभातस्य दक्ष + तल् प्रशंसनीया वर्तते।
(क) दक्षिता
(ख) दक्षीयता
(ग) दक्षता
(घ) दाक्षत्वम्
उत्तर:
(ग) दक्षता
(ii) अस्य पुस्तकस्य घनत्वम् कियत् अस्ति?
(क) घन + त्वं
(ख) घन + त्वम्
(ग) घन + तवतु
(घ) घन + तत्त्
उत्तर:
(क) घन + त्वं
(iii) पवित्र + टाप् यमुना प्रदूषिता न कर्तव्या।
(क) पवित्री
(ख) पवित्राः
(ग) पवित्रा
(घ) पवित्रतम्
उत्तर:
(ग) पवित्रा
(iv) अस्माकम् देश: शक्ति + मतुप् भवेत्।
(क) शक्तिमान्
(ख) शक्तिमतः
(ग) शक्तिमत्
(घ) शक्तिसम्पन्न:
उत्तर:
(क) शक्तिमान्
(v) सा नर्तकी शोभनं नृत्यति।
(क) नर्तक + ङीप्
(ख) नृत् + ङीप्
(ग) नर्तक + डीप्
(घ) नर्तक + ङीष्
उत्तर:
(ग) नर्तक + डीप्
8. अधोलिखितानां वाक्यानां वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों का वाच्य परिवर्तन करके विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) विद्या विनयं ददाति।
(क) विद्यया विनयः दीयते।
(ख) विद्या विनयं दीयते।
(ग) विद्येषु विनयं दीयते।
(घ) विद्यया विनयं ददाति।
उत्तर:
(क) विद्यया विनयः दीयते।
(ii) शिशुना पुस्तकं पठ्यते।
(क) शिशु पुस्तके पठति।
(ख) शिशुः पुस्तकं पठति।।
(ग) शिशु पुस्तक पठति।
(घ) शिशु: पुस्तकं पठन्ति।
उत्तर:
(ख) शिशुः पुस्तकं पठति।।
(iii) सीतया गीतं गीयते।
(क) सीता गीत: गायति।
(ख) सीता गीता गायति।
(ग) सीता गीतं गायति।
(घ) सीतागीतानि गांयति।
उत्तर:
(ग) सीता गीतं गायति।
(iv) वृक्षेण वय॑ते।
(क) वृक्ष वर्धते।
(ख) वृक्षा वर्धते।
(ग) वृक्ष: वर्धते।
(घ) वृक्षण वर्धति।
उत्तर:
(ग) वृक्ष: वर्धते।
9. अधोलिखितदिनचर्चायां : रिक्तस्थानानि कालबोधकशब्दैः पूरयत। (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिये) (केवल चार प्रश्न)
(i) रामः प्रात: 5.30 ………. वादने उतिष्ठति ।
(ii) सः उत्थाय 5.45 ……….. वादने दन्तधावनम् करोति।
(iii) तत्पश्चात् 6.00 ……….. वादने व्यायामं करोति।
(iv) पुनः प्रात: 7:15 ……….. वादने स्नानं करोति।
(v) तत्पश्चात् 8:00 ………… वादने विद्यालयम् प्रीति गच्छति।
उत्तर:
(i) सार्ध पञ्च
(ii) पादोन षट्
(iii) षट्
(iv) सपाद सप्त
(v) अष्ट
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितेषु वाक्येषु रिक्त स्थानानि पूरयत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(मञ्जूषा में दिये गये उचित अव्ययपदों में वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) उपवने जनाः ……….. भ्रमन्ति।
(ii) ………… अवकरं मा क्षिपय।
(iii) परिश्रमेण ………… कार्याणि न सिद्धयन्ति।
(iv) ……….. अकबर: नाम नृपः आसीत्।
उत्तर:
(i) इतस्ततः
(ii) यत्र-तत्र
(iii) विना
(iv) पुरा
मञ्जूषा- यत्र-तत्र, इतस्ततः पुश, विना
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदम् अशुद्धम् अस्ति, शुद्धं पदं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं, शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) अहं पत्रवाहकः अस्ति।
(क) अस्मि
(ख) अस्तु
(ग) अस्वः
(घ) असि
उत्तर:
(क) अस्मि
(ii) वृक्षात् पत्राणि पततः।
(क) पतन्ति
(ख) पतसि
(ग) पततु
(घ) पतति
उत्तर:
(क) पतन्ति
(iii) मृगः तत्र चरतः।
(क) मृगौ
(ख) मृगाः
(ग) मृगे
(घ) मृगम्
उत्तर:
(क) मृगौ
(iv) सीता रामः सह वनं गता।
(क) रामस्य
(ख) रामेण
(ग) रामे
(घ) रामम्
उत्तर:
(ख) रामेण
रवण्ड: ‘घ’ (पठित-अवबोधनम्)
(अंक : 30)
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
विचित्रा दैवगतिः। तस्यामेव रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन चौर: गृहाभ्यन्तर प्रविष्टः। तत्र निहितामेकां मञ्जूषाम् आदाय पलायितः। आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम्। तत्रोपैत्य काष्ठपटले निहितं पटाच्छादितं देहं स्कन्धे वहन्तौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ । न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वस्तुमादिष्टौ।” आरक्षी सुपुष्टदेह आसीत्, अभियुक्तश्च अतीव कृशकायः। भारवतः शवस्य स्कन्धेन वहनं तत्कृते दुष्करम् आसीत्। स भारवेदनया क्रन्दति स्म। तस्य क्रन्दनं निशम्य मुदित आरक्षी वमुवाच-‘रे दुष्ट! तस्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरिताया मञ्जूषाया ग्रहणाद् वारितः।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) दैवगतिः कीदृशी अस्ति?
(ख) कृशकायः कः आसीत्?
(ग) आरक्षी कीदृशः आसीत्?
उत्तर:
(अ) एकपदेन
(क) विचित्रा
(ख) अभियुक्त
(ग) सुपुष्टदेह
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) अभियुक्तस्य क्रन्दनं श्रुत्वा प्रसन्नः आरक्षी तम् किम् उवाच?
(ख) आदेशं प्राप्य उभी कुत्र प्रस्थितौ?
(ग) न्यायाधीशेनः किम् विषये वस्तुमादिष्टौ?
उत्तर:
(आ) पूर्णवाक्येन
(क) अभियुक्तस्य क्रन्दनं श्रुत्वा प्रसन्नः आरक्षी तम् उवाच-‘रे दृष्ट! तस्मिन् दिने त्वायडहं चोरिताया मञ्जूषाया ग्रहणाद् वारितः।
(ख) आदेशं प्राप्य उभौ तत्रोपेत्य काष्ठपटले निहितं पटाच्छादितं देहं स्कन्धे वहन्तौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रतिस्थतौ।
(ग) न्यायाधीशेनः पुनस्तौ घटनाया: विषये वक्तुमादिष्टौ।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) कश्चन चौर: गृहाभ्यनतरं प्रविष्टः इत्यत्र किं’ क्रियापदं प्रयुक्तम?
(ख) ‘तस्य क्रन्दनं श्रुत्वा आरक्षीतम् उवाच’ इत्यास्मिन् वाक्ये किं कर्तृपदं प्रयुक्तम्?
(ग) ‘रोदनम्’ इत्यस्य पदस्य स्थाने किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(क) प्रविष्ट:
(ख) आरक्षी
(ग) क्रन्दनम्
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणे,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं निर्बलः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः॥
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) कीदृशः जनः बलं वेत्ति?
(ख) कीदृशः जनः बलं न वेत्ति?
(ग) कीदृशः जनः गुणं जानाति?
उत्तर:
(क) बली
(ख) निर्बल:
(ग) गुणी
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) पिकः किम् जानाति वायसः च किम् न?
(ख) करी किम् जानाति मूषकः च किम् न जानाति?
(ग) गुणी जनः सर्वदा किम् वेत्ति?
उत्तर:
(क) पिकः वसन्त्रस्य गुणं जानाति वायस च न जानाति।
(ख) करी सिंहस्य बलं जानाति, मूषक सिंहस्य बलं न जानाति।
(ग) गुणीजनः सर्वदा गुणं वेत्ति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘गुणी गणं वेत्ति’ इत्यत्र किं कर्तृपदम्?
(ख) ‘गजः’ इत्यर्थे किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्?
(ग) ‘वायसः’ इति पदस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम् अत्र?
उत्तर:
(क) गुणी
(ख) करी
(ग) पिक:
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
(सिंहासनस्थःरामः । ततः प्रविशत: विदूषकेनोपदिश्यमान मार्गों तापसौ कुशलवी)
विदूषकः – इत इत आर्यो! ।
कुशलवी – (रामम् उपसृत्य प्रणम्य च) अपि कुशलं महाराजस्य ?
रामः – युष्मदर्शनात् कुशलमिव। भवतो: कि वयमत्र कुशल प्रश्नस्य भाजनम् एव, न पुनरतिथिजन-समुचितस्य कण्ठाश्लेषस्य। (परिष्वज्य) अहो हृदयग्राही स्पर्शः। (आसनाधर्मुपवेशयति)
उभौ – राजासनं खल्वेतत्,नयुक्तमध्यासितुम्।
रामः – सव्यवधानं न चारित्रलोपाय । तस्मादङ्क व्यवहितमध्यास्यतां सिंहासनम्। (अङ्कमुपवेशयति)
उभौ – (अनिच्छां नाटयतः) राजन् । अलमतिदाक्षिण्येन।
रामः – अलमतिशालीनतया।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्न द्वयम्) (1 × 2 = 2)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) रामः कुत्रास्थः?
(ख) रामस्य समीपं को अगच्छताम् ?
(ग) तापसौ कौ आस्ताम्?
उत्तर:
(क) सिंहासने
(ख) कुशलवौ
(ग) कुशलवौ
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) कस्य स्पर्शः रामाय हृदयग्राही आसीत् ?
(ख) कौ अनिच्छ नाटयतः?
(ग) नाटयांशे अहो हृदयग्राही स्पर्शः कः अकथयत् ?
उत्तर:
(क) कुशलवयोः स्पर्शः रामाय हृदयग्राही आसीत्।
(ख) कुशलवौ अनिच्छां नाट्यतः।
(ग) “नाट्यांशे अहो हदययग्राही र्प्पशः” राम: अकथयत्।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए। (केवल दो प्रश्न)
(क) अपि कुशलं महाराजस्य’ इति कुशलवौपृच्छत इत्यत्र किं कर्तृपदम्?
(ख) ‘आलिंगनं कृत्वा इत्यर्थे कि’ पर्यायपदं प्रयुक्तम?
(ग) ‘आशालीनतया’ इति पदस्य स्थाने किं विलोमपदम् प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(क) कुशलवौ
(ख) परिष्वज्य
(ग) शालीनतया
15. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(क) मयूरस्य नृत्यं प्रकृते आराधना।
(ख) पिता पुत्राय तपः तपति।
(ग) चक्रम् सदा वक्रम् भ्रमति।
(घ) अमुना दुर्दान्तैः अशनै: जननसनम् न स्यात्।
(ङ) कविः मानवस्य जीवनस्य कामनां करोति।
उत्तर:
(क) कस्या:
(ख)क:
(ग) कीदृशम्
(घ) केन
(ङ) कस्य
16. मञ्जूषातः समुचित पदानि चित्वा – अधोलिखितश्लोकस्यः अन्वयं पूरयत (1 × 4 = 4)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा कीजिए।)
यत् प्रोक्तं येन केनापि तस्य तत्त्वार्थनिर्णयः।
कर्तुं शक्यो भवेद्येन सः विवेकः इतीरितः॥
अन्वयः-येन (i)…… अपि यत् (ii)…… तस्य (iii)……….. येन कर्तुं शक्यः भवेत् सः (iv)….. इति ईतिरितः।
उत्तर:
(i) केन
(ii) प्रोक्तं
(iii) तत्त्वार्थनिर्णय:
(iv) विवेक:
मञ्जूषा-प्रोक्तं, केन, विवेकः तत्त्वार्थनिर्णयः ।
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत।
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुनः लिखिए।)
दुष्कराण्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिनः।
नीति युक्तिं समालम्ब्य लीलयैव प्रकुर्वते॥
भावार्थ:- (i)………… युक्ताः जनाः उत्तम् (ii)……….. युक्तेः च आधारं नीत्वा (iii)….. अपि कार्याणि लीलया एव (iv)…….. तेषु ते कदापि कठिनतामपि न अनुभवन्ति।
उत्तर:
(i) धनेन
(ii) नीते:
(iii) दुष्कराणि
(iv) प्रकुर्वन्ति
मञ्जूषा-प्रकुर्वन्ति, धनेन, नीतेः, दुष्कराणि
17. अधोलिखित-कथांशं समुचितक्रमेण लिखत (1/2 × 8 = 4)
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) सर्वे प्राणिनः परस्परं विवादं कुर्वन्ति च कथयन्ति।
(ii) मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं रसमयं कुरुध्यम्।
(iii) ततः प्रकृतिमाता प्रविशति ।
(iv) पशुराजा न भवितव्यम् अपितु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम्।
(v) सर्वे प्राणिनः स्व-स्वगुणस्य चर्चा कुर्वन्ति ।
(vi) सर्वेषाम् प्राणिनामेव यथासमयम् महत्त्वं विद्यते।
(vii) वानराः तम् तुदन्ति स्म।
(viii) एक: सिंहः सुप्यति स्म।
उत्तर:
(viii) एक: सिंह: सुप्यति स्म।
(vii) वानराः तम् तुदन्ति स्म।
(v) सर्वे प्राणिन: स्व-स्वगुणस्य चर्चां कुर्वन्ति।
(i) सर्वे प्राणिनः परस्परं विवादं कुर्वन्ति योग्यं च कथयन्ति।
(iv) पशुराजा न भवितव्यम् अपितु कोडपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम्।
(iii) ततः प्रकृतिमाता प्रविशति।
(vi) सर्वेषां प्राणिनामेव यथा समयं महत्त्वं विद्यते।
(ii) मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं रसमयं कुरुध्यम्।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न) (1 × 3 = 3)
(i) अस्य पिता किं तपः तेपे इति।।
(क) कथ्यतः
(ख) तपस्या कृता
(ग) कल्याणम्
(घ) तपः
उत्तर:
(ख) तपस्या कृता
(ii) सः विवेकः इति ईरितः।
(क) वदेत्
(ख) निर्माक:
(ग) कथितः
(घ) कथनीयः
उत्तर:
(ग) कथितः
(iii) धैर्यवान् मन्त्री सनायाम् अवकातरः।
(क) वीरः
(ख) कल्याणम्
(ग) नत्रेवन्तः
(घ) विद्वान्
उत्तर:
(क) वीरः
(iv) गजः पर्यायवाची चित्वा लिखत-
(क) अश्वः
(ख) तुरङ्गः
(ग) कुञ्जरः
(घ) मृगः
उत्तर:
(ग) कुञ्जरः