Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 5 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 5 with Solutions
अवधिः : होरात्रयम्
पूर्णाड्काः : 80
प्रश्नपत्रस्वरुपम्:
सैंपल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
खण्ड: क (अपठित-अवबोधनम्)
(अंक : 10)
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
कालिदासः मेघदूतं रचितवान्। मेघदूते मानसूनविज्ञानस्य अदभुतं वर्णनम् अस्ति। मानसनसमयः आषाढ़मासात् प्रारभ्यते। श्याममेघान् दृष्ट्वा सर्वे जनाः प्रसन्नाः भवन्ति । मयूराः नृत्यन्ति। मानसूनमेघाः सर्वेषां जीवानां कष्टम् अपहरन्ति। मेघानां जलं वनस्पतिभ्यः पशुपक्षिभ्यः किं वा सर्वेभ्यः प्राणिभ्यः जीवनं प्रयच्छति। मेघजलैः भूमेः उर्वराशक्ति: वर्धते । क्षेत्राणां सिञ्चनं भवति। गगने यदा कदा इन्द्रधनुः अपि दृश्यते। वायुः शीतलः भवति। शुष्कभूमौ वर्षायाः बिन्दवः पतन्ति। भूमेः सुगन्धितं वाष्पं निर्गच्छति। कदम्बपुष्पाणि विकसन्ति। तेषु भ्रमरा: गुञ्जन्ति। हरिण : प्रसन्नाः भूत्वा इतस्ततः धावन्ति। चातकाः जलबिन्दून् पिबन्ति। बलाकाः पंक्तिं बद्ध्वा आकाशं उड्डीयन्ते। मेघदूते मेघः यक्षस्य सन्देशं नयत् इति प्रार्थितः। अतः कालिदासः वायुमार्गस्य ज्ञानवर्धकं वर्णनं करोति ।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्न-द्वयम्) (1 × 2 = 2 )
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) भ्रमराः कुत्र गुञ्जन्ति?
(ii) मेघानां जलं प्राणिभ्यः किम् प्रयच्छति?
(iii) कैः क्षेत्राणां सिञ्चनं भवति?
उत्तर:
(i) कदम्बपुष्पेषु
(ii) जीवनं
(iii) मेघजलै:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्न-द्वयम्) (2 × 2 = 4)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) मेघदूतं कः रचितवान्?
(ii) बलाकाः कथम् आकाशे उड्डीयन्ते?
(iii) मेघदूते किम् प्रार्थित:?
उत्तर:
(i) मेघदूतं कालिदास: रचितवान्।
(ii) बलाका: पंक्तिं बद्ध्वा आकाशे उड्डीयन्ते।
(iii) मेघदूते मेघ: यक्षंस्य सन्देशं नयतु इति प्रार्थितः।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। (द्वित्रिशब्दात्मक-वाक्यम्) (1)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर:
महकावि कालिदासः। कालिदासस्य रचना।
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(कैवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) मेघदूतम् कः रचितवान्? रचितवान् इति क्रियापदस्य किं कर्तृपदं प्रयुक्तम्?
(क) कालिदासः
(ख) भारविः
(ग) भर्तृहरिः
(घ) हर्षः
उत्तर:
(क) कालिदासः
(ii) श्याममेघान् दृष्ट्वा के नृत्यन्ति? ‘मयूराः’ इति पदस्य किं क्रियापदम्?
(क) पक्षिणः
(ख) नृत्यन्ति
(ग) अस्ति
(घ) मयूराः
उत्तर:
(ख) नृत्यन्ति
(iii) मेघानां जलं केभ्यः जीवनं प्रयच्छति?
(क) वनस्पतिभ्यः
(ख) पशुपक्षिभ्यः
(ग) सर्वेभ्यः
(घ) कृषकेभ्यः
उत्तर:
(ग) सर्वेभ्यः
(iv) ‘मृगाः‘ इति पदस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् अत्र?
(क) मेघः
(ख)नगरं प्रति
(ग) हरिणाः
(घ) शशकाः
उत्तर:
(ग) हरिणाः
रवण्ड : रव रचनात्मक-कार्यम्
(अंक : 15)
2. सुकन्या कोलकातानगरे छात्रावासे निवसति। सा विद्यालयतः शैक्षिकभ्रमणाय भुवनेश्वरं गन्तुम् इच्छति। एतदर्थम् अनुमतिं राशिंच प्राप्तुं सा नव दिल्लीस्थं पितरं प्रतिपत्रं एकं लिखति। मञ्जूषातः पदानि विचित्य पत्रे रिक्त स्थानानि पूरयन्तु। (1/2 × 10 = 5)
(सुकन्या कोलकाता नगर के छात्रावास में रहती है। वह विद्यालय से शैक्षिक भ्रमण के लिए भुवनेश्वर जाना चाहती है। इसके लिए अनुमति तथा राशि प्राप्त हेतु वह नई दिल्ली स्थित पिताजी को एक पत्र लिखती है। मञ्जूषा से पदों को चुनकर पत्र में रिक्त स्थानों को पूरा करें।)
छात्रावासः
राजकीयः विद्यालयः
(i) …………
तिथि: 06.07.20xx
माननीयाः
(ii)……….
सादरं प्रणमामि।
भवतः पत्रं प्राप्तम्। मम (iii)…… परीक्षा समाप्ता। परीक्षा पत्राणि अतिशोभनानि जातानि। यावत् परीक्षा परिणामः न आगच्छति तावत् आगामिमासस्य प्रथम सप्ताहे (iv)….. विद्यालयस्य अध्यापिका अस्मान् शैक्षिक भ्रमणाय (v)……. नेष्यन्ति। अहम् अपि ताभिः (vi…गन्तुम् इच्छामि। एतदर्थम् मया कक्षाध्यापिकायै (vi)……. रूप्यकाणि दातव्यानि सन्ति। अत: यदि अनुमतिः (vi….. तर्हि अहम् अपि गच्छेयम्। अतः कृपया उपर्युक्तां राशिं प्रेषयित्वा माम् अनुगृहीतां कुर्वन्तु । सर्वेभ्यः मम (ix)…..निवेदनीयाः। भवतां प्रिया (×)…सुकन्या।
उत्तर:
(i) कोलकातानगरम्
(ii) पितृवर्या:
(iii) प्रथमसत्रीया
(iv) मम
(v) भुवनेश्वरम्
(vi) सह
(vii) पञ्चशतम्
(viii) स्यात्
(ix) प्रणामो:
(x) पुत्री
मञ्जूषा-प्रणामाः, सह, कोलकातानगरम्, स्यात्, पञ्चशतम्, पितृवर्याः, भुवनेश्वरम्, प्रथमसत्रीया, मम, पुत्री
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत (1 × 5 = 5)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
(i) चित्रे एक: छात्र: दृश्यते।
(ii) अत्र एकं घटिकायन्त्रम् अस्ति।
(iii) अस्मिन् चित्रे श्यामपट्टम् मञ्चे अपि अस्ति।
(iv) परीक्षा दिवसे छात्र: छात्रा च अनुशासितरूपेण परीक्षा कुरुतः।
(v) अत्र पुष्पं पात्रं अपि दृश्यते।
मञ्जूषा-छात्रः, परीक्षादिवसः, पुष्पपात्रम्, छात्रा, मञ्चे, श्यामपट्टे घटिकायन्त्रम्, तिष्ठतः, कुरुतः, परीक्षाः, दृश्यते
अथवा
(i) वयं सर्वदा यातायातनियमानां पालनं करणीयम्।
(ii) सर्वदा मार्गस्य वामतः गमनीयः।
(iii) यदा रक्त-पीत-विद्युत्-संकेतं भवति तदा स्थातव्यम् ।
(iv) यदा हरित-विद्युत् संकेतम् भवति तदा गन्तव्यम्।
(v) मार्गे अवधानेन गमनीयम्।
मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत।
(मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“मार्ग-सुरक्षा”
मञ्जूषा-यातायातनियमाः, रक्त, पीत, हरित, विद्युत् संकेतान्, अवधानेन, वाहनचालन समये, पदयात्री, जीवनघातकाः, वामतः, दक्षिणतः
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम्) (1 × 5 = 5)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) सीता पत्र लिखती है।
Seeta writes a letter.
(ii) हम सब विद्यालय जाते हैं।
All of us go to school
(iii) कल विद्यालय में अवकाश था।
It was holiday in the school yesterday.
(iv) हम दोनों गेंद से खेलेंगे।
Both of us will play with ball.
(v) तुम लोग पाठ याद करो।
You learn the lesson.
(vi) अत्र अध्यापक से डरते हैं।
Students fear from the teachers.
(vii) क्या वे लोग जायें?
May they go?
उत्तर:
(i) सीता पत्रं लिखति।
(ii) वयम् विद्यालयं गच्छामः।
(iii) हृय: विद्यालये अवकाशः आसीत्।
(iv) आवाम् कन्दुकेन क्रीडिष्यावः।
(v) यूयं पाठं स्मरथ।
(vi) छात्रा: अध्यापकात् बिभ्यन्ति।
(vii) किम् ते गच्छन्तु ?
खण्ड: ग (अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्)
(अंक : 25)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत- (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के संधि अथवा संधि-विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) सधे शक्तिः भवति।
(i) तत् + शरेण कपोतः विद्धः।
(iii) प्रात:काले पूर्वादिशायाम् रविरुदेति।
(iv) न कर्तव्यो अति सञ्चयः।
(v) कोऽनर्थफल:? मानः।
उत्तर:
(i) सम् + घे
(ii) तच्छरेण
(iii) रवि + उदेति
(iv) सम् + चय:
(v) कः + अनर्थफलः
6. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समास विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत(केवलं प्रश्न चतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) कुमारस्य सम्भव: हर्षवर्धक: जायते।
(क) कुमारसंभव
(ख) कुमारसंभवम्
(ग) कुमारसंभवः
(घ) कुमारोसम्भवः
उत्तर:
(ग) कुमारसंभवः
(ii) यथासमयं विद्यालयं गच्छ।
(क) समयेन अनतिक्रम्य
(ख) समयम् अतिक्रम्य
(ग) समयम् अनतिक्रम्य
(घ) समयानुसारम्
उत्तर:
(ग) समयम् अनतिक्रम्य
(iii) नीलकण्ठः शिवः कथ्यते।
(क) नील: कण्ठः यस्य सः
(ख) नीलः कण्ठः
(ग) नीलम् कण्ठम् यस्य सः
(घ) कण्ठे नीलः यस्य सः
उत्तर:
(क) नील: कण्ठः यस्य सः
(iv) ‘अधुना मम माता च पिता च आगच्छतः।
(क) मातापितौ
(ख) मातापितरौ
(ग) मातपितरौ
(घ) पितामातरौ
उत्तर:
(ख) मातापितरौ
(v) उपग्रामम् नदी वहति।।
(क) ग्रामस्य समीपम्
(ख) ग्रामस्य प्रति
(ग) ग्रामस्य पश्चात्
(घ) ग्राम प्रति
उत्तर:
(क) ग्रामस्य समीपम्
7. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) जीवने विद्यायाः अपि महत्त्वं वर्तते।
(क) महत् + त्वं
(ख) महत् + त्व
(ग) महत्त + त्व
(घ) महत् + तल्
उत्तर:
(ख) महत् + त्व
(ii) गङ्गानदी हिमालयात् उद्भवति।
(क) नद् + छीप्
(ख) नद + इन
(ग) नद + ङीप्
(घ) नद् + ङीन्
उत्तर:
(क) नद् + छीप्
(iii) प्रकृतः रमणीय + तल् दर्शनीया अस्ति।
(क) रमणीये
(ख) रमणीयतां
(ग) रमणीयता
(घ) रमणत्तम्
उत्तर:
(ग) रमणीयता
(iv) मन देशः शक्ति + मतुप् भवेत्।
(क) शक्तिमान्
(ख) शक्तिमतः
(ग) शक्तिमत्
(घ) यथाशक्ति
उत्तर:
(क) शक्तिमान्
(v) मनुष्यः समाज + ठक् प्राणी अस्ति।
(क) सामाजिकम्
(ख) सामाजिकी
(ग) सामाजिकः
(घ) सामाजिको
उत्तर:
(ग) सामाजिकः
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्त स्थानानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत(केवल प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(वाच्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद को पुनः लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) स: गीतम् गायति।
(क) तान् गीतं गायति।
(ख) तेन गीतं गीयते।
(ग) तानि गीतं गीयते।
(घ) तया गीतं गीयते
उत्तर:
(ख) तेन गीतं गीयते।
(ii) मया गम्यते।
(क) अहं गच्छामि
(ख) आवां गच्छामि
(ग) अहं गच्छमः
(घ) अहं गच्छति
उत्तर:
(ग) अहं गच्छमः
(iii) त्वया फलम् खाद्यते।
(क) आवाम् फलं खादसि
(ख) अहं फलं खादामि
(ग) त्वं फलं खादसि
(घ) तेन फलं खाद्यते
उत्तर:
(ग) त्वं फलं खादसि
(iv) अहम् पुस्तकं पठामि।
(क) मया पुस्तकं पठ्यते
(ख) मया पुस्तकं पठामि
(ग) आवाम् पुस्तकं पठामि
(घ) यूयम् पुस्तकं पठति
उत्तर:
(क) मया पुस्तकं पठ्यते
9. काल बोधकशब्दैः अधोलिखितः दिनचर्या पूरयत-(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) मोहितः 5:15……….वादने देवालयं गच्छति।
(ii) स: 6:30………..वादने कीर्तनं करोति।
(iii) स: 6:45………वादने देवालयात् आगच्छति।
(iv) स: 9.00……….वादने कार्यालयं गच्छति।
(v) तत: 3:15………..वादने गृहम् आगच्छति।
उत्तर:
(i) सपाद-पर्च
(ii) सार्ध-षट्
(iii) पादोन-सप्त
(iv) नव
(v) सपादत्रि
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखि तेषु वाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत- (केवलं प्रश्नत्रयम्). (1 × 3 = 3)
(मञ्जूषा में दिये गये उचित अव्ययपदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिये) (केवल तीन प्रश्न)
(i) अपराधिनः ……….. असत्यं वदन्ति।
(ii) हे ईश्वर ! ……… मम बन्धुः ।
(iii) ………. भारतम् अतिसमृद्धम् आसीत् ।
(iv) दीने कृते दया ……….. न भवति।
उत्तर:
(i) नूनम्
(ii) एव
(iii) पुरा
(iv) वृथा
मञ्जूषा-एव, वृथा, नूनम्, पुरा
11. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितं पदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित अशुद्ध पद के लिए उचित पद चुनकर वाक्यों को पुनः लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) वयं देशभक्ताः सन्ति।
(क) सः
(ख) स्मः
(ग) आसीत्
(घ) अस्मि
उत्तर:
(ख) स्मः
(ii) भवन्तः किं करोति?
(क) अकरोत्
(ख) कुर्वन्ति
(ग) करोषि
(घ) कुरुथ
उत्तर:
(ख) कुर्वन्ति
(iii) मम मने करुणा अस्ति।
(क) मनसा
(ख) मनः
(ग) मनसि
(घ) मनौ
उत्तर:
(ग) मनसि
(iv) तत्र चत्वारि बालिकाः सन्ति।
(क) चत्वारः
(ख) चतस्रः
(ग) चतस्रम्
(घ) चतुर्णाम्
उत्तर:
(ख) चतस्रः
रवण्ड: (घ) पठित-अवबोधनम्
(अंक : 30)
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (5)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
कश्चित् कृषक: बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्। तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः। जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्। अतः कृषकः तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत। सः ऋषभः हलमूदवा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात। क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत् । तथापि वृष: नोन्थितः।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) कृषक: काभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत् ?
(ii) एकः केन दुर्बल: आसीत?
(iii) कृषीबल: किम् अकरोत् ?
उत्तर:
(i) बलीवर्दाभ्यां
(ii) शरीरेण
(iii) यत्नम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कृषकः किं करोति स्म?
(ii) गन्तुम् अशक्तः कः आसीत?
(iii) कृषक: कं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत?
उत्तर:
(i) कृषक: क्षेत्रकर्षणं कुर्वन आसीत्
(ii) एक: दुर्बलः बलीवर्द: गन्तुम् अशक्तः आसीत्।
(iii) कृषक: तं दुर्बल वृषभं तोदनेन नुद्यमान: अवर्तत।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) तमुत्थापयितु बहुवारम् यत्नमकरोत्’ इत्यस्मिन् वाक्ये किं क्रियापदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘क्रुद्धः कृषीबलः अनयोः पदयोः किं विशेषणपदम् अस्ति?
(iii) ‘वृषभाभ्याम् इत्यस्य पदस्य स्थाने किं पर्यायपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(i) अकरोत्
(ii) क्रुद्ध
(iii) बलीवर्दाभ्याम्
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
सम्पत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्तश्चास्तमये तथा॥
(अ) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नदेयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) उदये सविता कीदृशः भवति?
(ii) अस्तसमये सविता कीदृशः भवति?
(iii) ‘संपत्ती’ अत्र का विभक्ति?
उत्तर:
(i) रक्तः
(ii) रक्तः
(iii) सप्तमी
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्न द्वयम्) (1 × 2 =2)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) महताम् एकरूपता कदा भवति?
(ii) ‘विपत्तौ’ पदस्य पदपरिचयं लिखत?
(iii) ‘उदये सविता’ विलोम पदं लिखत।
उत्तर:
(i) महताम् संपत्तौ च विपत्तौ च एकरूपता भवति।
(ii) विपतौ-विपति, सप्तमी, एकवचन, स्त्री।
(iii) ‘अस्ते सविता’ इति विलोम शब्दः।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) महताम् सम्पत्तौ विपत्तौ च एकरूपता भवति इत्यत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम?
(ii) ‘सविता उदये रक्तः भवति’ इत्यत्र किं कर्तृपदं प्रयुक्तम?
(iii) ‘सूर्यः’ इत्यर्थे किं पयार्यपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(i) भवति
(ii) सविता
(iii) सविता
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।) (एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रकौ अपि नदीजलं पातुमागतौ एवं विवादं शृणुतः वदतः च)
व्याघ्रचित्रको – अरे किं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते? एतदर्थं तु आवामेव योग्यौ। यस्य कस्यापि चयनं कुर्वन्तु सर्वसम्मत्या।
सिंहः – तूष्णी भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षकौ न तु रक्षकौ । एते वन्यजीवाः भक्षकं रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते, अतएव विचार विर्मश: प्रचलति
बकः – सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिंहेन बहु-कालपर्यन्तं शासनं कृतं परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशीतिलेशस्यापि अवकाशः एव नास्ति।
(अ) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्न द्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) व्याघ्रचित्रको कथं आगतौ ?
(ii) सुपात्रं कस्मै चीयते?
(iii) ‘तूष्णी’ भव भो!’ इति कः कथ्यते?
उत्तर:
(i) नदीजल-पातुं
(ii) वनराजपदाय
(iii) सिंह:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) बक: किं कथयति?
(ii) सर्वसम्मत्या कस्मै चयनं भवति?
(iii) क: वन्यजीवाः मन्यन्ते?
उत्तर:
(i) बकः कथयति, “सर्वथा सिंहमहोदयेन एव नास्ति।”
(ii) सर्वसम्मत्या सुपात्रस्य शासकस्य चयनं भवति।
(iii) वन्यजीवाः रक्षकं भक्षकं पद्योग्यं न मन्यते।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘व्याघ्रचित्रको अपि नदीजलं पातुमागतौ’ इति कः कथयति?
(ii) “सर्वथा सम्यमुक्ताम् सिंह महोदयेन” इति कः कथयति?
(i) ‘सन्देहमात्रस्य’ इत्यस्य पदस्य स्थाने किं पर्यायपदं प्रयुक्तचर?
उत्तर:
(i) आगतौ
(ii) बक:
(iii) संशीतिलेशस्य
15. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए) (केवल चार प्रश्न)
(क) उद्याने पक्षिणां कलखं चेतः प्रसादयति।
(ख) बुद्धिमती चपेटया पुत्रौ प्रहृतवती।
(ग) सः कृच्छ्रेण भारम् उद्वहति।
(घ) धैर्यवान् लोके परिभवं न प्राप्नोति।
(ङ) राजा तु रक्षकः भवति।।
उत्तर:
(क) केषाम
(ख) कया
(ग) केन
(घ) क:
(ङ) क:
16. मञ्जूषातः समुचित पदानि चित्वा अधोलिखित श्लोकस्यः अन्वयं पूरयित्वा लिखत (1 × 4 = 4)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोकों के अन्वय को पूरा कीजिए।)
मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गः।
मूर्खाश्च मूर्खः सुधियः सुधीभिः
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम् ॥
अन्वयः-मृगाः (i)……. सह, गावश्च गोभिः (ii)…….तुरगा: तुरङ्गः सह, मूर्खाः (iii)….. सह, सुधियः सुधीभिः सह (iv)……. समानशील व्यसनेषु सख्यम् (भवति) ।
उत्तर:
(i) मृगै:
(ii) सह
(iii) मुर्खे:
(iv) अनुब्रजन्ति
मञ्जूषा-सह, मूखैः, मृगैः, अनुव्रजन्ति
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत।
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुनः लिखिए।)
अपत्येषु तु सर्वेषु जननी तुल्यवत्सला।
पुत्रे दीने तु सा माता कृपा दहंदया भवेत् ॥
भावार्थ:-अस्य भावोऽस्ति यत् माता तु स्व (i)…….. सन्तानेषु समान प्रेमवती भवति तथापि स्व (ii)…… पुत्रे तु (iii)…. हृदयम् अतीव (iv)…. भवति।
उत्तर:
(i) सर्वेषु
(ii) दीने
(iii) तस्या:
(iv) दयायुक्तं
मञ्जूषा-दीने, तस्याः, दयायुक्त, सर्वेषु |
17. अधोलिखित-कथांशं समुचितक्रमेण लिखत (1/2 × 8 = 4)
(निम्नलिखित कथांशं को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) वनस्य समीपे एका नदी वहति।
(ii) अपर: वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्यति।
(iii) सिंहः क्रुद्धः भवति।
(iv) एवमेव वानराः वारं-वारं सिंहम् तुदन्ति।
(v) एकः सिंहः सुखेन विश्राम करोति।
(vi) सः तं प्रहर्तुमिच्छति।
(vii) एकः वानरः तस्य पुच्छं धुनोति।
(viii) वानर: कूर्दित्वा वृक्षमारोहति।
उत्तर:
(i) वनस्य समीपे एका नदी वहति।।
(v) एक: सिंह सुखेन विश्रामं करोति।
(vii) एक: वानरः तस्य पुच्छं धुनोति। ।
(iii) सिंह: क्रुद्ध: भवति।
(vi) सः तं प्रहर्तुमिच्छति।
(viii) वानरः कूर्दित्वा वृक्षमारोहति।
(ii) अपरः वानर : सिंहस्य कर्णमाकृष्यतिं।
(iv) एवमेव वानराः वारं-वारं सिंहं तुदन्ति।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न) (1 × 3 = 3)
(i) अत्र जीवनं दुर्लभं जातम्।
(क) सरलतम्
(ख) कठिनम्
(ग) जटिलम्
(घ) सौविध्यम्
उत्तर:
(ख) कठिनम्
(ii) संव्यवहाराणां बुद्धिलाभाः प्रचीयन्ते।
(क) संस्काराणाम्
(ख) संलापानाम्
(ग) व्यापाराणाम्
(घ) विचाराः
उत्तर:
(क) संस्काराणाम्
(iii) तोयैः अल्पः अपि तरो: पुष्टिः भवति।
(क) जलैः
(ख) दुग्धैः
(ग) अग्निना
(घ) वाष्प
उत्तर:
(क) जलैः
(iv) ‘सुलभः’ पदस्य विलोमपदं लिखतः।
(क) निर्बलः
(ख) दुर्लभः
(ग) उदये
(घ) सरलम्
उत्तर:
(ख) दुर्लभः