Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 6 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 6 with Solutions
अवधिः : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का: : 80
प्रश्नपत्रस्वरूपम्सैं:
पल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
रवण्ड: क (अपठित अवबोधनम्)
अपठित-अवबोधनम् (अंक : 10)
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
सूर्यवंशे सर्वप्रथमं मनुर्नाम नृपः अभवत्। तस्य कुले एव दिलीपः इति ख्यातनामा राजा समुत्पन्नः। राजा दिलीपः सर्वेषां विषयाणां ज्ञाता आसीत् तथापि सः सर्वदा अभिमानरहितः, पराक्रमी, परिश्रमी, क्षमाशीलः आसीत्। दिलीप: न्यायपूर्वकं पितृवत् च प्रजापालनं करोति स्म। सः प्रजायाः रक्षणे सर्वदा उद्यतः भवति स्म। अतः सः एव प्रजायाः पिता आसीत्। राजा दिलीप: यदा चिरं सन्ततिं न अलभत तदा तं गुरुवशिष्ठः सन्ततिं प्राप्तुं कामधेनोः पुत्र्याः नन्दिन्याः सेवार्थम् आदिशत्। दिलीपः स्वभार्यया सह एकविंशतिः दिवसपर्यन्तं गोसेवाम् अकरोत्। द्वाविंशतितमे दिने एकः सिंहः नन्दिनीम् आक्राम्यत्। दिलीप: गोरक्षायै स्वशरीरं समर्पयितुम् उद्यतः अभवत्। प्रसन्ना नन्दिनी तस्मै सन्तते: वरम् अयच्छत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(एक शब्द का उत्तर लिखिए) केवल दो प्रश्न
(i) दिलीपः कया सह गोसेवाम् अकरोत् ?
(i) दिलीपः किमर्थं स्वशरीरं समर्पयितुम् उद्यतः अभवत्?
(iii) सूर्यवंशे सर्वप्रथमं कः नृपः अभवत्?
उत्तर:
(i) भार्यया
(ii) गोरक्षायै
(iii) मनु:! मनुर्नाम
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) गुरुवशिष्ठः किमर्थं नन्दिन्याः सेवार्थम् आदिशत्?
(i) दिलीपः कथं प्रजापालनं करोति स्म?
(iii) दिलीपः कति दिवसपर्यन्तं गोसेवाम् अकरोत् ?
उत्तर:
(i) गुरु: वशिष्ठः सन्ततिं प्राप्तुं राजानं दिलीपं नन्दिन्या: सेवार्थम् आदिशत्।
(ii) दिलीपः न्यायेन धर्मेण च पितृवत् प्रजापालनं करोति स्म।
(iii) दिलीपः एकविंशति-दिवसपर्यन्तं गोसेवाम् अकरोत्।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत।
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
शीर्षकम् दिलीप:/राजादिलीपः/अथवा अन्य: कोऽपि समुचितः शीर्षक:
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘आक्राम्यत्’ इत्यस्याः क्रियायाः कर्तृपदं किम् ?
(क) दिलीप:
(ख) वशिष्ठ:
(ग) सिंह:
(घ) नन्दिनी
उत्तर:
(ग) सिंह:
(ii) ‘क्षमाशीलः’ इति पदस्य विशेष्यं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(क) वशिष्ठ:
(ख) दिलीप:
(ग) पराक्रमी
(घ) सिंह:
उत्तर:
(ख) दिलीप:
(iii) ‘वंशे’ इत्यस्य पदस्य क: पर्याय: अत्र आगत: ?
(क) कुले
(ख) सन्तते :
(ग) चिरम्
(घ) राज्ये
उत्तर:
(क) कुले
(iv) अनुच्छेदे ‘अलस:’ पदस्य क: विपर्यय: आगतः ?
(क) क्षमाशील:
(ख) परिश्रमी
(ग) पराक्रमी
(घ) तीव्रगामी
उत्तर:
(ख) परिश्रमी
रवण्ड: – रव (रचनात्मक-कार्यम्)
(अंक : 15)
2. भवान् अभिनवः। भवान् पितुः स्थानान्तरण विशात् असमप्रदेशम् आगतः। स्थानान्तरणप्रमाणपत्रं प्राप्तुं प्रधानाचार्यां प्रति लिखिते प्रार्थनापत्रे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पत्रं च पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखतु (1/2 × 10 = 5)
(आप अभिनव है। आप पिताजी के स्थानान्तरण के कारण असम प्रदेश आ गये हैं। स्थानान्तरण प्रमाण-पत्र प्राप्त करने के लिए प्रधानाचार्य के प्रति लिखे गये प्रार्थना-पत्र में रिक्त स्थानों को पूरा करके पत्र को उत्तर पुस्तिका पर लिखिए।)
सेवायाम्
माननीया (i) : ………
डी. ए. वी. विद्यालयः,
नवदेहली।
विषयः-स्थानान्तरण-प्रमाणपत्रं प्राप्तुं प्रार्थनापत्रम्।
महोदये!
(ii)…….. निवेदनम् अस्ति यद् अहं भवत्याः विद्यालये नवमकक्षायां (iii)………। मम पितुः (iv)… असमप्रदेशस्य गौहाटीनगरे सञ्जातम्। मम सम्पूर्णः परिवार: तत्रैव गत्वा निवासं (……..। अहम् अपि (vi) ……… सह गत्वा तत्रैव (vi)……| अत: अहं प्रार्थये यत् कृपया मह्यं स्थानान्तरणपत्रं (vi)…….. अनुगृह्णातु। भवत्याः (ix)……. कृपा भविष्यति। धन्यवादः। भवत्याः (x)…..शिष्यः
अभिनवः
नवमकक्षास्थः
अनुक्रमाङ्कः-3
दिनाङ्कः
उत्तर:
(i) प्रधानाचार्या
(ii) सविनयम्
(iii) पठामि
(iv) स्थानान्तरणम्
(v) करिष्यति
(vi) परिवारेण
(vii) पठिष्यामि
(viii) प्रदाय
(ix) महती
(x) आज्ञाकारी
मञ्जूषा-सविनयम्, पठामि, प्रधानाचार्या, परिवारेण, करिष्यति, प्रदाय, स्थानान्तरणम्, पठिष्यामि, महती, आज्ञाकारी।
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत (1 × 5 = 5)
(नीचे दिये गये चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
(i) इदम् चित्रम् एकस्य परिवारस्य अस्ति।
(ii) रक्षाबन्धन-पर्वणि सर्वे प्रसन्नाः सन्ति।
(iii) एका भगिनी अनुजस्य मणिबन्धे रक्षासूत्रं बध्नाति।
(iv) पितरौ इदं कृत्यं प्रसन्नतया पश्यतः ।
(v) अग्रजः अपि प्रसन्नो भूत्वा तिष्ठति।
अनुच्छेदलेखनम्
मञ्जूषा-अग्रजस्य, अनुजस्य, भगिनी, रक्षाबन्धनम्, रक्षासूत्रम्, मणिबन्धे, मिष्टान्नम्, प्रसन्नौ, पर्वणः, बहनाति।
अथवा
मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत
(मञ्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पांच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“दीपावलिः”
(i) ‘दीपावलि:’ इति पर्व प्रतिवर्षम् कार्तिकमासस्य अमावस्यायाम् तिथौ मान्यते।
(ii) सर्वत्र जनाः उत्साहेन रात्रौ पूजयन्ति।
(iii) बालकः मिलित्वा स्थाने-स्थाने स्फोटयन्ति।
(iv) दीपमालिकोत्सवः सर्वै: जनै: उल्लासमय वातावरणे आयोज्यते।
(v) अस्मिन् पर्वाणि जना: मिष्टान्नम् वितरन्ति।
मञ्जूषा-दीपानां पङ्किः, जनाः, रात्रौ, पूजयन्ति, प्रतीकम्, मिष्टान्नम्, वितरन्ति, स्फोटयन्ति, दीपमालिकोत्सवः, उल्लासमयम्, अमावस्यायाम, उत्साहेन, बालकाः अपि।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं वाक्यपञ्चकम्) (1 × 5 = 5)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए। (केवल पाँच वाक्य) (1) उद्यान में फूल खिल रहे हैं।
Flowers are blooming in the garden
(i) मेरे पास पाँच फल हैं।
Thave five fruits
(ii) मेरे पास पाँच फल हैं।
I have five fruits.
(iii) दिल्ली भारत की राजधानी है।
Delhi is the capital of India.
(iv) कल हम दोनों गोवा गए थे।
Both of us went to Goa yesterday
(v) कृपया तुम मेरे लिए पानी लाओ।
Please bring water for me.
(vi) शनिवार को मैं उत्सव में जाऊँगा।
I will go to festival on Saturday.
उत्तर:
(i) उद्याने पुष्पाणि विकसन्ति।
(ii) मम समीपे पञ्च्व फलानि सन्ति।
(iii) दिल्ली/देहली भारतस्य राजधानी अस्ति।
(iv) ह्य: आवां गोवानगरम् अगच्छाव/गतवन्तौ।
(v) कृपया त्वं मह्यं/मदर्थ जलम् आनय।
(vi) शनिवासरे अहम् उत्सवं गमिष्यामि।
(vii) अधुना त्वं पठे: अथवा अधुना त्वया पठनीयम्/ पठितव्यम्।
रवण्ड: – ग (अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्)
(अंक : 25)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदक सन्धिपदं सन्धिच्छेदपदं वा कुरुत- (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों में सन्धि अथवा सन्धि विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत।
(ii) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थः + महान् रिपुः।
(iii) कश्चित् कृषक: बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन् आसीत्।
(iv) किञ्चित् कालं नय माम् अस्मात् + नगराद् बहुदूरम् ।
(v) अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकः + तत्र दुर्लभः।
उत्तर:
(i) अचिरात् + एव
(ii) शरीरस्थो महान्
(iii) कः + चित्
(iv) अस्मान्नगरात्
(v) योजकस्तत्र
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चिनुत लिखत- (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिये गये विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न) (1 × 4 = 4)
(i) वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति ।
(क) वृक्ष उपरि
(ख) वृक्षस्य उपरि
(ग) वृक्षे उपरि
(घ) वृक्षम् उपरि
उत्तर:
(ख) वृक्षस्य उपरि
(ii) प्रकृतिमाता (सस्नेहम्)-भोः भोः प्राणिनः! यूयं सर्वे एव मे सन्ततिः ।
(क) स्नेहस्य सहितम्
(ख) स्नेहेन सहितम्
(ग) स्नेहस्य अभावः
(घ) सोस्नेहः
उत्तर:
(ख) स्नेहेन सहितम्
(iii) सर्वेषामेव मत्कृते महत्त्वं विद्यते समयम् अनतिक्रम्य।
(क) यथासमयम्
(ख) यथासमयः
(ग) उपसमयम्
(घ) समयानुसारम्
उत्तर:
(क) यथासमयम्
(iv) वाक्पटुः केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते।
(क) वाचः पटुः
(ख) वाक् पटुः
(ग) वाचि पटुः
(घ) वाचोपटुः
उत्तर:
(ग) वाचि पटुः
(v) हयाः च नागा: च वहन्ति बोधिताः।
(क) हयनागाः
(ख) हयानागौ
(ग) हयानागाश्च
(घ) हयानागौ
उत्तर:
(क) हयनागाः
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत्- (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) विद्वांसः एव लोकेऽस्मिन् चक्षुष्मन्तः प्रकीर्तिताः।
(क) चक्षुस् + मतुप्
(ख) चक्षुष् + मतुप्
(ग) चक्षुः + मतुप्
(घ) चक्षुः + तमप्
उत्तर:
(ख) चक्षुष् + मतुप्
(ii) विचित्रा दैवगतिः।
(क) विचित्र + टाप्
(ख) विचित्र + ङीप्
(ग) विचित्र + त्व
(घ) विचित्र + तत्
उत्तर:
(क) विचित्र + टाप्
(iii) जम्बुक:-स्वामिन् ! यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम्।
(क) धूर्त + तल्
(ख) धूर्त + टाप्
(ग) धूर्त + त्व
(घ) धूर्त + क्त्वा
उत्तर:
(ख) धूर्त + टाप्
(iv) तस्य भार्या बुद्धि + मतुप पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(क) बुद्धिमान्
(ख) बुद्धिमती
(ग) बुद्धिमत्
(घ) बुद्धिमन्तः
उत्तर:
(ख) बुद्धिमती
(v) सर्वेषामेव मत्कृते महत् + त्व विद्यते।
(क) महत्ता
(ख) महत्वम्
(ग) महत्त्वम्
(घ) महानता
उत्तर:
(ग) महत्त्वम्
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्त स्थानानि पूरयित्वा अधोलिखतं संवादं पुनः लिखत-(केवलं प्रश्न त्रयम्) (1 × 3 = 3)
(वाच्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद को पुनः लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) आदित्य:-अभिनव! किं …………………. क्रीडितुं गच्छसि?
(क) त्वया
(ख) त्वम्
(ग) अहम्
(घ) सः
उत्तर:
(ख) त्वम्
(ii) अभिनवः-न, मया तु स्वपाठः ………………….|
(क) पठ्यते
(ख) पयामि
(ग) पठ्यसे
(घ) पठति
उत्तर:
(क) पठ्यते
(iii) आदित्यः -शोभनम् ! त्वं ……………… अपि लिखसि किम्?
(क) निबन्धः
(ख) निबन्धम्
(ग) निबन्धेन
(घ) निबन्धाय
उत्तर:
(ख) निबन्धम्
(iv) अभिनवः-न, …… तु गणितस्य अभ्यास: क्रियते।
(क) त्वया
(ख) अहम्
(ग) मया
(घ) त्वम्
उत्तर:
(ग) मया
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित-दिनचर्या पू.रयत-(केवलं प्रश्न चतुष्ट्य म्) (1 × 4 = 4)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)।
(i) अहं सायं 5:30 ………… वादने भ्रमणं करोमि।
(ii) केशवः प्रात: 6:00 ……….. वादने जागर्ति।
(iii) कपिलः प्रातः 7:30 ……….. वादने विद्यालय गच्छति।
(iv) सायं 4:30 ……….. वादने निनादः अतिरिक्तकक्षायै गच्छति।
(v) प्रणवः रात्रौ 8:45 …… वादने दूरदर्शनं पश्यति।
उत्तर:
(i) सार्ध पञ्च
(ii) षड्
(iii) सार्ध सप्त
(iv) सार्ध चतुर
(v) पादोन-नव
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितेषु वाक्येषु रिक्त स्थानानि पूरयत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(मञ्जूषा में दिये गये उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। (केवल तीन प्रश्न)
(i) …………. छात्राः पादपान् सिञ्चन्ति । (ii) दुर्वहम् ………… जीवितं जातम्। (i) निर्जनस्थाने रोदनं ………… भवति। (iv) ………… गणितस्य परीक्षा अभवत्।
उत्तर:
(i) इदानीम्
(ii) अत्र
(iii) वृथा
(iv) ह्य:
मञ्जूषा- अत्र, इदानीम्, वृथा, ह्यः
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्ध पदाय उचितं पदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत्-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित अशुद्ध पद के लिए उचित पद चुनकर वाक्यों को पुनः लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) भवान् फलं खाद।
(क) खादसि
(ख) खादन्तु
(ग) खादतु
(घ) खाद्यताम्
उत्तर:
(ग) खादतु
(ii) वृक्षाणि हरिताः सन्ति।
(क) वृक्षान्
(ख) वृक्षा:
(ग) वृक्षौ
(घ) वृक्षः
उत्तर:
(घ) वृक्षः
(iii) स: ग्रामं गच्छन्ति।
(क) गच्छसि
(ख) गच्छतः
(ग) गच्छति
(घ) गच्छ
उत्तर:
(ग) गच्छति
(iv) आनन्दः ह्य: न आगमिष्यति।
(क) आगच्छत्
(ख) आगच्छति
(ग) आगच्छन्
(घ) अगच्छत्
उत्तर:
(क) आगच्छत्
रवण्ड: – घ (पठिताअवबोधनम्)
(अंक : 30)
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिये गये प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
अस्ति देउलाख्यो ग्रामः। तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म। एकदा केनापि आवश्यककार्येण तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुहं प्रति चलिता। मार्गे गहनकानने सा बुद्धिमती एकं व्याघ्रं ददर्श। सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा धाष्ात् पुत्रौ चपेटया प्रहत्य जगाद- “कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः? अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम्। पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चिल्लक्ष्यते” । इति श्रुत्वा व्याघ्रमारी कांचिदियमिति मत्वा व्याघ्रो भयाकुलचित्तो नष्टः ।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए। केवल दो प्रश्न।)
(i) कः भयाकुलचित्तो नष्टः?
(ii) सा बुद्धिमती कुत्र एक व्याघ्रं ददर्श?
(iii) राजसिंहः कः आसीत्?
उत्तर:
(i) व्याघ्र:
(ii) मार्गे/गहनकानने
(iii) राजपुत्र:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए। (केवल दो प्रश्न)
(i) सा पुत्रौ चपेटया प्रहत्य किं जगाद?
(ii) बुद्धिमती सा किमर्थं पितुहं प्रति चलिता?
(iii) मार्गे सा बुद्धिमती कि ददर्श?
उत्तर:
(i) सा पुत्रौ चपेटय प्रहत्य जगाद-“कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः ? अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम्। पश्चाद् अन्यो द्वितीय: कश्चिल्लक्ष्यते”।
(ii) बुद्धिमती सा आवश्यककार्येण पुत्रद्वयोपेता पितुर्गुहं प्रति चलिता।
(iii) मार्गे सा बुद्धिमती एकं व्याघ्रं ददर्श ?
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्न द्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देश के अनुसार उत्तर लिखिए)-(केवल दो प्रश्न)
(i) गहनकानने सा बुद्धिमती एक व्यानंददर्श इत्यस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्?
(ii) तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता…..इत्यत्र किं विशेषणपदं प्रयुक्तम्?
(ii) ‘गतां’ इत्यस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्
उत्तर:
(i) बुद्धिमती
(ii) भार्या
(iii) चलिता
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिये गये प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
दुर्वहमत्र जीवितं जातं प्रकृतिरेव शरणम्।
शचि पर्यावरणम्।।
महानगरमध्ये चलदनिशं कालायसचक्रम्।
मनः शोषयत् तनु: पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम् ॥
दुर्दान्तैर्दशनैरमुना स्यान्नैव जननसनम् ।
शुचि पर्यावरणम्॥
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) केवल दो प्रश्न
(i) अत्र किं दुर्वहं जातम्?
(ii) कदा महानगरे कालायसचक्रं चलति?
(iii) पर्यावरणं कीदृशं भवितव्यम्?
उत्तर:
(i) जीवितम्
(ii) अनिशम्
(iii) शुचि
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्ण वाक्य के उत्तर लिखिए।) केवल दो प्रश्न
(i) कालायसचक्रं किं कुर्वत् वक्रं भ्रमति?
(ii) कै: नजनग्रसनं न स्यात्?
(iii) का अस्माकं शरणम् अस्ति?
उत्तर:
(i) कालायसचक्रम् अनिशं चलद् वक्रं भ्रमति।
(ii) दुर्दान्तैः दशनैः जनग्रसनं न स्यात्।
(iii) प्रकृतिः एव अस्माकं शरणम् अस्ति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्न द्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देश के अनुसार उत्तर लिखिए)-(केवल दो प्रश्न)
(i) कविः कुत्र सञ्चरणं कर्तुम् इच्छति के इत्यत्र कि क्रियापदं प्रयुक्तम्?
(i) ‘महानगरम्’ इत्यत्र किं विशेष्यपदम् अस्ति?
(iii) ‘अशुचिः’ इत्यस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम्।
उत्तर:
(i) इच्छति
(ii) नगरम्
(iii) शुचि:
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिये गये प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
मयूरः – (वृक्षोपरितः-साट्टहासपूर्वकम्) विरम, विरम, आत्मश्लाघायाः। किं न जानासि यत्यदि न स्यान्तरपतिः सम्यङ्नेता ततः प्रजा। अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव ॥ को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्। ‘स्थितप्रज्ञ’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि। धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्व पक्षिकुलमेवावमानितं जातम्।
वानरः – (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्यः वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः।
मयूरः – अरे वानर ! तूष्णी भव। कथं त्वं योग्यः वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एवाहं पक्षिराजः कृतः अत: वने निवसन्तं मां वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जा: भवन्तु अधुना। यतः कोऽप्यन्य: विधातु: निर्णयम् अन्यथा कर्तुं क्षमः?
काकः – (सव्यङ्ग्यम्) अरे अहिभुक् । नृत्यातिरिक्त का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) क: सगर्वं वदति ?
(ii) नाट्यांशे कः श्लोकं वदति?
(iii) ‘अरे वानर ! तूष्णीं भव।’ इति कः कथयति?
उत्तर:
(i) वानर:
(ii) मयूर:
(iii) मयूर:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) विधात्रा मयूरः कथं पक्षिराजः कृतः?
(ii) काकः किं वदति?
(iii) वानरः (सगर्व) किं वदति?
उत्तर:
(i) शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एव मयूरः पक्षिराजः कृतः।
(ii) काकः (सव्यड्ग्यम्)-“अरे अहिभुक्! नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।” इति वदति
(iii) वानरः (सगर्व) “अहमेव योग्य: वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्परा: भवन्तु सर्वे वन्यजीवा:” इति कथयति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत् (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) अहमेव योग्यः वनराजपदाय इत्यत्र क; कथयति?
(ii) स्थापयता विधात्रा’ इत्यन्त्र किं विशेष्यपदम् प्रयुक्तम्?
(iii) ‘मस्तके’ इत्यस्य पदस्य कृते किं अन्न पर्यायपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(i) वानर
(ii) विधात्रा
(iii) शिरसि
15. रेखाङ्कित-पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(क) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ताः पङ्क्तयः धावन्ति ।
(ख) बुद्धिमती चपेटया पुत्रौ प्रहृतवती।
(ग) मयूरस्य नृत्यं प्रकृते: आराधना अस्ति।
(घ) सुराधिपः ताम् अपृच्छत् ।
(ङ) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
उत्तर:
(क) कुत्र
(ख) कया
(ग) कस्या:
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलि. खित-श्लोकस्य अन्वयं पूरयत- (1 × 4 = 4)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा कीजिए।
त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योऽभ्युदीरयेत्। परित्यज्य फलं पक्कं भुङ्क्तेऽपक्वं विमूढधीः॥ अन्वयः-यः (i)…… वाचम् त्यक्त्वा परुषाम् वाचम् (ii) …… (सः) विमूढधीः पक्वम् (फलम्) (iii)………. अपक्वम् फलम् (iv)………|
उत्तर:
(i) धर्मपद्राय्
(ii) अभ्युदीरयेत्
(iii) परित्यज्य
(iv) भुड्क्ते।
मञ्जूषा-अभ्युदीरयेत्, भुङ्क्ते, धर्मप्रदाम्, परित्यज्य
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनःलिखत
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ रिक्त स्थानों को पूरा करके पुनः लिखिए।)
काकः कृष्णः पिकः कृष्ण: को भेद: पिककाकयोः। वसन्तसमये प्राप्ते काक; काक: पिक: पिकः॥
भावार्थ:-अस्य भावोऽस्ति यत् ….. वर्ण: कृष्ण: वर्तते पिकस्य अपि वर्णः…..एव अस्ति। अतः पिके काके चक: भेदः अस्ति अर्थात् वर्णदृष्ट्या तयोः कश्चिद् भेदो न दृश्यते। परन्तु यदा………समयः आगच्छति तदा तयोः स्वरैः ज्ञायते यत् कः …….अस्ति कश्च पिको वर्तते।
उत्तर:
अस्य भावोऽस्ति यत् काकस्य वर्णः कृष्णः वर्तते पिकस्य अपि वर्णः कृष्णः एव अस्ति। अतः तयो: पिके काके च कः भेदः अस्ति अर्थात् वर्णदृष्ट्या तयोः कश्चिद् भेदो न दृश्यते। परन्तु यदा वसन्तस्य समयः आगच्छति तदा तयोः स्वरै: ज्ञायते यत् कः काकः अस्ति कश्च पिको वर्तते।
मञ्जूषा-वसन्तस्य, काकस्य, काकः, कृष्णः ।
17. अधोलिखित-कथांशं समुचितक्रमेण लिखत (1/2 × 8 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यांश को समुचित क्रम से लिखिए।)
(i) एकः कृषक: आसीत्।
(ii) पुत्रस्य दैन्यावस्थां दृष्ट्वा सुरभिः दुःखिता अभवत् ।
(iii) सुरभेः इमाम् अवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः ताम् अपृच्छत्-‘अयि शुभे! किमेवं रोदिषि’ इति।
(iv) कृषक: तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत।
(v) तस्य समीपे द्वौ बलीवदर्दी आस्ताम्।
(vi) क्रुद्धः कृषक: तमुत्थापयितुं बहुवारं यत्नमकरोत्।
(vii) स: वृषभ: हलम् ऊढ्वा गन्तुम् अशक्तः क्षेत्रे पपात ।
(viii) तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः आसीत्।
उत्तर:
(i) एकः कृषक: आसीत्।
(v) तस्य समीपे द्वौ बलीवदर्दी आस्ताम्।
(viii) तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः आसीत्।
(iv) कृषक: तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत।
(vii) स: वृषभ: हलम् ऊढ्वा गन्तुम् अशक्तः क्षेत्रे पपात ।
(vi) क्रुद्धः कृषक: तमुत्थापयितुं बहुवारं यत्नमकरोत्।
(ii) पुत्रस्य दैन्यावस्थां दृष्ट्वा सुरभिः दुःखिता अभवत् ।
(iii) सुरभेः इमाम् अवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः ताम् अपृच्छत्-‘अयि शुभे! किमेवं रोदिषि’ इति।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्न त्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) नवमालिका रसालं मिलिता।
(क) वनम्
(ख) आम्रम्
(ग) वृक्षम्
(घ) पत्रम्
उत्तर:
(ख) आम्रम्
(ii) राजपुत्रस्य भार्या पुत्रद्वयोपेता पितृगृहं प्रति चलिता।
(क) माता
(ख) सखी
(ग) पत्नी
(घ) स्त्री
उत्तर:
(ग) पत्नी
(iii) वृषः जवेन गन्तुम् अशक्तः आसीत्।
(क) तीव्रगत्या
(ख) ‘जव’इति अन्नेन
(ग) मन्दं मन्दम्
(घ) तीव्रण
उत्तर:
(क) तीव्रगत्या
(iv) करी च सिंहस्य बलं जानाति।
(क) करः
(ख) सिंहः
(ग) गजः
(घ) शशक:
उत्तर:
(ग) गजः