Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 8 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 8 with Solutions
अवधिः : होरात्रयम्+56
पूर्णाड़ा: : 80
रवण्ड: – क (अपठित-अवबोधनम्)
(अंक : 15)
प्रश्नपत्रस्वरूपम्:
सैंपल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
सुन्दरराजः राजदेवस्य गृहे उद्योगी आसीत्। सः राजदेवे विशेषविश्वासं प्रदर्शयति स्म। राजदेवः सीमारामनामकम् अन्यं कमपि युवकम् उद्योगे नियोजितवान्। तम् उक्तवान् च-“सीताराम! सुन्दरराजः दशवर्षाणि यावत् मम गृहे उद्योगित्वेन सहायकः आसीत् तथापि सः मयि विश्वासं न स्थापितवान्। अत एव सः अत्र उद्योगं परित्यक्तवान्। उद्योगिनः स्वामिनि विश्वासं न स्थापितवान्। अतः एव सः अत्र उद्योग परित्यक्तवान्। उद्योगिनः स्वामिनि विश्वासं कुर्युः सदा” इति धारणा। एकदा सीतारामः सुन्दराजं मिलित्वा अवदत् यत् “भवान् राजदेवगृह दश वर्षाणि यावत् कार्यं कृतवान् खलु? अतः तत्र कथं व्यवहरणीयम् इति विषये मां किश्चित् सुस्पष्टं वदतु” इति। “राजदेव सज्जनः। तद्विषये मया वक्तव्यं किमपि नास्ति। भवान् तत्र किमपि क्लेशं न अनुभविष्याति” इति उक्तवान् सुन्दरराजः तच्छुत्वा सीतारामः प्रसन्नतया तत्र विश्वस्तः सन् कार्यं कर्तुं प्रारभत। उक्तञ्च “विश्वासः फलदायक: महत्सु” इति।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) सुन्दरराजः कस्य गृहे उद्योगी आसीत्?
(ii) राजदेवः अन्य कम् उद्योगे नियोजितवान् ?
(iii) सुन्दरराजः कति वर्षाणि पर्यन्तं राजदेवस्य गृहे उद्योगित्वेन सहायकः आसीत् ?
उत्तर:
(i) राजदेवस्य
(ii) सीतारामनामकं/युवकं
(iii) दश
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) सीतारामः सुन्दराजं मिलित्वा किं कथितवान् ?
(ii) राजदेवः कीदृशः व्यक्तिः आसीत् ?
(ii) कः कस्योपरि विश्वासं न स्थापितवान् ?
उत्तर:
(i) सीतारामः सुन्दराजं मिलित्वा अवदत् यत् “भवान् राजदेवगृह दश वर्षाणि यावत् कार्यं कृतवान् खलु ?”
(ii) राजदेवः सज्जनः व्यक्ति: आसीत्।
(iii) सुन्दरराजः राजदेवोपरि विश्वासं न स्थापितवान्।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत।
(द्वित्रिशब्दात्मक-वाक्यम्) (इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर:
विश्वासपात्रता / विश्वासः फलदायकः / सुन्दरराजः / राजदेव: चा ।…………
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘आसीत्’ इत्यस्याः क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(क) सीतारामः
(ख) सुन्दरराजः
(ग) राजदेवः
(घ) सहायक:
उत्तर:
(ख) सुन्दरराजः
(ii) ‘राजदेवः सज्जनः’ अनयोः पदयोः विशेषणंकिम्?
(क) दुर्जनः
(ख) परिजनः
(ग) सज्जनः
(घ) उद्योगी
उत्तर:
(ग) सज्जनः
(iii) ‘कष्टम्’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः अत्र आगतः?
(क) क्लेशम्
(ख) करुणम्
(ग) असह्यम्
(घ) प्रसन्नतया
उत्तर:
(क) क्लेशम्
(iv) अनुच्छेदे ‘दुर्जनः’ पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
(क) परिजनः
(ख) सज्जनः
(ग) विश्वासः
(घ) सीताराम:
उत्तर:
(ख) सज्जनः
रवण्ड: – रव (रचनात्मक-कार्यम्)
(अंक : 15)
2. मातरं प्रति लिखितम् अध: पत्रं मञ्जूषापदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत। (1/2 × 10 = 5)
(माता को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पूरा करके पुनः लिखिए।)
(i)……..
शिमलातः,
दिनाङ्कः ……………..
परमपूज्यमातः!
सादरं प्रणामा:।
अहं कुशलः अत्र तत्रापि कामये। भवत्याः पत्रम् प्राप्य मनसि सन्तोष: (ii) ……. | मम भ्राता (iii)……स्वस्थः इति हर्षस्य विषयः। सः मम अध्ययनस्य (iv)…. च विषये चिन्तितः आसीत्। अहं पञ्चवादने (v)…. यथानिर्दिष्टं (vi… करोमि (Vii…… च पठामि। नववादने विद्यालय (viii…… | चतुर्वादने (ix)……. आगच्छामि। सप्तवादने गृहकार्य करोमि। पितृमहाभागानां प्रणामाः कथनीयाः।
भवत्याः आज्ञापालक: (x)………….. |
प्रदीपः
उत्तर:
(i) कावेरी छात्रावास:
(ii) जात:
(iii) इदानीम्
(iv) स्वास्थस्य
(v) उत्थाय
(vi) व्यायामं
(vii) तदनन्तरं
(viii) गच्छामि
(ix) विद्यालयात्
(x) पुत्र:
मञ्जूषा-पुत्रः, विद्यालयात्, व्यायाम, स्वास्थ्यस्य, जातः, कावेरीछात्रावासः, इदानीम्, तदनन्तरं, उत्थाय, गच्छामि
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत (1 × 5 = 5)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
(i) इदं मेलकस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) अत्र गोलचक्रिका दृश्यते।
(iii) अत्र आनन्दम् अनुभवन्ति।
(iv) द्वे बालकौ इतस्ततः धावतः।
(v) जना: श्वेतवस्त्रम् श्यामवस्त्रं च धारयन्ति।
मञ्जूषा-द्वे, बालिके, बहवः, नीत्वा, लोकाः, इतस्ततः, मेलकम्, श्वेतवस्त्रम्, श्यामवस्त्रम्, गोलचक्रिका, उपविशन्ति, अनुभवन्ति, आनन्दम्, बहिः, दृश्यम्
अथवा
मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहाय्येन निम्नलिखितं विषयं अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत।
(मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“देशभक्ति”
मञ्जूषा-स्वमातृभूमिः, भावनां, सैनिकाः, रक्षायैः, स्वतन्त्रतायाः, राष्ट्रम्, संस्कृतिः, रक्षाम्, कुर्वन्ति, भारतीयाः, विचाराः, वीराः, माता, भूमिः, मानवम्, आत्म बलिदानम्
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम्) (1 × 5 = 5)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) गोपाल गीत गाता है।
Gopal sings a song.
(ii) हम सब सिनेमा देखते हैं।
We all watch movies
(iii) रमा कल कोलकाता जायेगी।
Rama will go to Kolkata tomorrow.
(iv) कल श्याम कहाँ था?
Where was Shyam yesterday?
(v) तुम सब कलम से लिखो।
All of you write with pen.
(vi) बच्चा भालू से डरता है।
The child fears from bear.
(vii) क्या वे सब पढ़ें?
May they study?
उत्तर:
(i) गोपाल: गीतं गायति।
(ii) वयं चलचित्रं पश्यामः।
(iii) रमा श्वः कोलकातां/कोलकातानगरं गमिष्यति।
(iv) हयः श्यामः कुत्र आसीत् ?
(v) यूयं कलमेन लिखत।/लिखथ।
(vi) बालः भल्लूकात् विभेति।
(vii) किं ते पठेयु:/पठन्तु।
खण्ड:- ग (अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्)
(अंक : 25)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखातिपदेष सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों में संधि अथवा संधि-विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) विद्यालये ………. अवकाशः भविष्यति।
(ii) ……….. रविवासरः अस्ति।
(iii) पत्रवाहक: पत्राणि दातुं गच्छति।
(iv) यदि मेघ: गर्जति ……… मयूराः नृत्यन्ति ।
उत्तर:
(i) शिरश्छेदः।
(ii) भासमानम् + निजभवनम्
(iii) आ + छन्न:
(iv) सन्मार्गम् / सद्मार्गम्
(v) योजक: + तत्र
मञ्जूषा- तर्हि, श्वः, अद्य, इदानीम्
(i) शत्रो: अपि शिरः + छेदः न करणीयः।
(ii) भासमानं निजभवनम् अपश्यत्।
(iii) आकाशः मेघै: आच्छत्न: आसीत्।
(iv) हे कल्याणि! सर्वदा सत् + मार्गम् अनुसरतु ।
(v) अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः।
6. निम्नलिखितेषु वाक्येषु रेखाड्क्तितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) सः स्थितप्रजः इति को न जानाति।
(क) स्थिता प्रज्ञा यस्य स:
(ख) स्थितं प्रज्ञं यस्य स:
(ग) स्थितः प्रज्ञ: यस्य स:
(घ) स्थितं प्रज्ञ:
उत्तर:
(ग) स्थितः प्रज्ञ: यस्य स:
(ii) मुनि: राजानं यथेष्टम् अभ्यनन्दत् ।
(क) इंट्टे अनतिक्रम्य
(ख) इषाय अनतिक्रम्य
(ग) इष्टम् अनतिक्रम्य
(घ) इष्टया अनतिक्रम्य
उत्तर:
(ग) इष्टम् अनतिक्रम्य
(iii) कुशलवौ रामम् प्रणमतः।
(क) कुशः च लव: च
(ख) कुशम् लव च
(ग) कुशः लवौ च
(घ) कुशौ च लवौ च
उत्तर:
(क) कुशः च लव: च
(iv) स भारस्य वेदनया क्रन्दति स्म।
(क) भरवेदना:
(ख) वेदनाभारेण
(ग) भारवेदनया
(घ) भारेण वेदनया
उत्तर:
(ग) भारवेदनया
(v) रामः मृगस्य पश्चत् गच्छति।
(क) अनुमृगम्
(ख) मृगपश्चात्
(ग) अनुमृग:
(घ) पश्चात् मृगम्
उत्तर:
(क) अनुमृगम्
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृतिप्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत(केवलं प्रश्नचतुष्टयम् ) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांड्कित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) नृत्यातिरिक्त का तव विशेषता।
(क) विशेष + तमप्
(ख) विशेष + तल्
(ग) विशेष + क्त
(घ) विशेष + वत्त्वा
उत्तर:
(ख) विशेष + तल्
(ii) सर्वेषु जननी वत्सला।
(क) वत्सल + टाप्
(ख) वस्तल + अ
(ग) वत्सला + तल्
(घ) स्थिरम् + टाप्
उत्तर:
(क) वत्सल + टाप्
(iii) स्थिर + त्व लाघवम् मृगा।
(क) स्थिरात्वम्
(ख) स्थिरता
(ग) स्थिरत्वम्
(घ) स्थिरम्
उत्तर:
(ग) स्थिरत्वम्
(iv) बुद्धि: बलवती।
(क) बलवत् + डीप्
(ख) बलवत् + टाप्
(ग) बलवत् + मतुप्
(घ) बलवत् + डीष्
उत्तर:
(घ) बलवत् + डीष्
(v) रामानन्द : एकः श्रेष्ठ धर्म + ठक् अस्ति।
(क) धर्मठिक:
(ख) धार्मिक
(ग) धार्मिक:
(घ) धर्मवान्
उत्तर:
(ग) धार्मिक:
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम् (1 × 3 = 3)
(वाच्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद को पुन: लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) गणेशः-सुरेश। किं त्वं रामायणं ………….. ?
(क) पठ्यते
(ख) पठसि
(ग) पठति
(घ) पठामि
उत्तर:
(ख) पठसि
(ii) सुरेशः-आम् ………….. रामायणं पठ्यते ।
(क) मया
(ख) अहम्
(ग) त्वम्
(घ) गणेशः
उत्तर:
(क) मया
(iii) मया ………….. अपि स्मर्यन्ते।
(क) श्लोकान्
(ख) श्लोकम्
(ग) श्लोका:
(घ) श्लोक:
उत्तर:
(ग) श्लोका:
(iv) गणेशः-किम् कक्षायाम् आचार्य: कथाम् ……….. ?
(क) पाठयसि
(ख) पाठयति
(ग) पाठयन्ति
(घ) पाठ्यते
उत्तर:
(ख) पाठयति
9. अधोलिखितदिनचर्चायां रिक्तस्थानानि कालबोध कशब्दै: पूरयत। (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) दिव्यांशः प्रातः 8:00 ………. वादने योगं करोति।
(ii) रमेशः सायं 4:30 ………. वादने भ्रमणाय गच्छति।
(iii) रमा प्रातः 7:15 ……….. वादने प्रातराशं करोति।
(iv) चन्द्रशेखर: सायं 6:30 ………. वादने व्यायामं करोति।
(v) कमलेशः रात्रौ 8:45 ………….. वादने पुस्तकं पठति।
उत्तर:
(i) अष्ट-वादने
(ii) सार्ध-चतुर / चतु: वादने
(iii) सपाद-सप्त
(iv) सार्धषट् / षड्
(v) पादोन नव
10. अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि मञ्जूषायां प्रदत्तै: उचितै: अव्ययपदैः पूरयत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(मञ्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) विद्यालये …………….. अवकाशः भविष्यति।
(ii) …………. रविवासरः अस्ति।
(iii) पत्रवाहक: ………… पत्राणि दातुं गच्छति।
(iv) यदि मेघः गर्जति ………….. मयूराः नृत्यन्ति।
उत्तर:
(क) श्व:
(ख) अद्य
(ग) इदानीम्
(घ) तर्हि
मख्जूषा- तर्हि, श्वः, अद्य, इदानीम्
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत- (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध पद के लिए उचित पद चुनकर वाक्यों को पुनः लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) वृक्षात् फलाः पतन्ति।
(क) फलम्
(ख) फलानि
(ग) फलात्
(घ) फले
उत्तर:
(ख) फलानि
(ii) सुमेधा कन्दुकेन क्रीडिष्यथ।
(क) क्रीडिष्यसि
(ख) क्रीडिष्यन्ति
(ग) क्रीडिष्यथ:
(घ) क्रीडिष्यति
उत्तर:
(घ) क्रीडिष्यति
(iii) बालकाः पुस्तकम् अपठत् ।
(क) सः
(ख) वयम्
(ग) त्वम्
(घ) अहम्
उत्तर:
(क) सः
(iv) प्रकृत्या सन्निधौ वास्तविकं सुखं विद्यते।
(क) प्रकृतिः
(ख) प्रकृत्याः
(ग) प्रकृतयः
(घ) प्रकृती
उत्तर:
(ख) प्रकृत्याः
रदवण्ड: – घ (पठित-अवबोधनम्)
(अंक : 30)
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत।(05)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
अग्रिमे दिने स आरक्षी चौर्याभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्। न्यायाधीशो बंकिमचन्द्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरण श्रुतवान्। सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णतु नाशक्नोत् । ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्। अन्येधु: तौ न्यायालये स्व-स्व पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ। तदैव कश्चिद् तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यतां किं करणीयमिति। न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) न्यायाधीशः कः आसीत् ?
(ii) कस्य अभावात् न्यायाधीशः निर्णेतुं नाशक्नोत्?
(iii) न्यायालये कः समागत्य न्यवेदयत् ?
उत्तर:
(i) बंकिमचन्द्र:
(ii) प्रमाणाभावात् / प्रमाणस्य
(iii) कर्मचारी
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) न्यायाधीशः कयोः शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्?
(ii) तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य किं न्यवेदयत् ?
(iii) न्यायाधीशः किं श्रुतवान्?
उत्तर:
(i) न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(ii) तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः।
(iii) न्यायाधीशः बंकिमचन्द्र: उभाभ्यां पृथक-पृथक विवरणं श्रुतवान्।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत।(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘निरापराधम्’ इत्यस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
(ii) ‘श्रुतवान्’ इति पदस्य कर्तृपदं किम्?
(iii) ‘दिने’ इति पदस्य किं विशेषणपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(i) निर्दोषम्
(ii) बंकिमचन्द्र:
(iii) अग्रिमे
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः॥
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) प्रथम: धर्मः कः?
(ii) अस्माकं आचारः सम्यक् भवेत् इति केषां वचनम् अस्ति?
(iii) प्राणेभ्योऽपि विशेषतः कः रक्षणीयः?
उत्तर:
(i) आचार:/सदाचारः
(ii) विदुषाम्
(iii) आचार:/सदाचारः
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) जनः विशेषतः प्राणेभ्यः अपि कं रक्षेत?
(ii) विदुषां वचः किम्?
(iii) प्राणेभ्योऽपि क: रक्षणीयः?
उत्तर:
(i) जनः विशेषतः प्राणेभ्यः अपि आचारं/सदाचारं रक्षेत्।
(ii) विदुषां वच: आचार: प्रथम: धर्म:।
(iii) प्राणेभयोऽपि सदाचारः रक्षणीयः।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘रक्षेत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किं भवेत् ?
(ii) ‘प्रथमः धर्मः’ अनयोः पदयोः किं विशेष्यपदम्?
(iii) ‘मूर्खाणां’ इत्यस्य किं विलोमपदं श्लोके प्रयुक्तः?
उत्तर:
(i) जन:
(ii) धर्म:
(iii) विदुषाम्
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
भयाकुलं व्याघ्रं दृष्ट्वा कश्चित् धूर्तः शृगालः हसन्नाह”भवान् कुत: भयात् पलायित:?”
व्याघ्रः- गच्छ, गच्छ जम्बुक! त्वमपि किञ्चिद् गूढप्रदेशम् । यतो व्याघ्रमारीति या शास्त्रे श्रूयते तयाहं हन्तुमारब्धः परं गृहीतकरजीवितो नष्टः शीघ्रं तदग्रतः।
शृगाल: व्याघ्र! त्वया महात्कौतुकम् आवेदितं यन्मानुषादपि बिभेषि?
व्याघ्रः- प्रत्यक्षमेव मया सात्मपुत्रावेककशो मामत्तुं कलहायमानौ चपेटया प्रहरन्ती दृष्टा।
जम्बुक:- स्वामिन् ! यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम्। व्याघ्र ! तव पुनः तत्र गतस्य सा सम्मुखमपीक्षते यदि, तर्हि त्वया अहं हन्तव्यः इति।
व्याघ्रः- शृगाल! यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि तदा वेलाप्यवेला स्यात्।
(अ) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) कीदृशं व्याघ्रं दृष्ट्वा हसन् आह?
(ii) गच्छ, गच्छ जम्बुक! इति कः कथयति?
(iii) यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम् इति कस्य उक्ति 😕
उत्तर:
(i) भयाकुलं
(ii) व्याघ्र:
(iii) जम्बुकस्य
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) धूर्तः शृगालः हसन् किम् आह?
(ii) बुद्धिमति कया पुत्रौ प्रहतवती?
(iii) ‘यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि’ इति कः कम् कथयति?
उत्तर:
(i) धूर्तः शृगालः हसन् आह-“भवान् कुतः भयात् पलायित:?
(ii) बुद्धिमती चपेटया पत्रौ प्रहृतवती।
(iii) ‘यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि’ इति व्याघ्रः शृगालं कथयति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘कश्चित् धूर्तः शृगालः उपहसति’ इत्यत्र क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(ii) धूर्तः शृगालः’ इत्यत्र विशेषणपदं किम्?
(iii) आगच्छ जम्बुक! आगच्छ इत्यस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(i) शृगाल:
(ii) धूर्तः
(iii) गच्छ
15. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(क) पुरा त्वया मह्यं व्याघ्रत्रयं दत्तम्।
(ख) सिंहः वानराभ्यां स्वरक्षायाम् असमर्थ एवासीत्।
(ग) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ताः पङ्क्तयः धावन्ति।
(घ) धैर्यवान् लोके परिभवं न प्राप्नोति।
(ङ) शिविना विना इदं दुष्करं कार्य कः कुर्यात् ।।
उत्तर:
(क) कस्यै
(ख) कस्याम् / कुत्र
(ग) कुत्र
(घ) कुत्र/कस्मिन्
(ङ) केन
16. मञ्जूषातः समुचित पदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत (1 × 4 = 4)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा करके पुनः लिखिए)
पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता।।
अन्वयः-पिता पुत्राय (i)……. महत् विद्याधनं (ii)…… | अस्य (पुत्रस्य) पिता किं (iii)……. तेपे इति उक्ति: (iv)…… ।
उत्तर:
(i) बाल्ये
(ii) यच्छति
(iii) तप:
(iv) तत्कृतज्ञा
अथवा
(i) आलस्यम्
(ii) महान्
(iii) उद्यमसम:
(iv) दु:खितः
मञ्जूषा- तत्कृतज्ञता, यच्छति, बाल्ये, तपः,
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत।
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥
भावार्थ:-इदं सत्यमेव यत् …….. तु मानवानां शरीरेषु स्थित: (i)…… शत्रुः अस्ति। यतः शरीरे आलस्यकारणात् मानवस्य विकासगतिः स्थिरा भवति। मानवानां कृते जगति (i). कोऽपि बन्धः नास्ति। मानव: उद्यमं कृत्वा एव निरन्तरं विकासं करोति, अनेन कदापि (iv)…….न भवति।
मञ्जूषा-दुःखितः, उद्यमसमः, आलस्यम्, महान्
17. अधोलिखित-कथांशं समुचित-क्रमेण लिखत (1/2 × 8 = 4)
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) यतो हि अयम् अन्येभ्य: दुर्बलः।
(ii) ‘बहूनि अपत्यानि मे सन्ति’ इति सत्यम्।
(iii) तथापि मम अस्मिन् पुत्रे विशिष्टः स्नेहः।
(iv) अचिरादेव चण्डावातेन मेघरवैः च सह प्रवर्षः समजायत।
(v) सुरभिवचनं श्रुत्वा इन्द्रस्य हृदयम् अद्रवत्।
(vi) स तामेव असान्त्वयत् ‘गच्छ वत्से! सर्व भद्रं जायेत।
(vii) तथापि दुर्बले सुते मातुः अधिका कृपा भवति।
(viii) सर्वेषु सन्तानेषु जननी तुल्यवत्सला एव।
उत्तर:
कथा-क्रमानुसार लेखनम्
(ii) ‘बहूनि अपत्यानि मे सन्ति’ इति सत्यम्।
(iii) तथापि मम अस्मिन् पुत्रे विशिष्टः स्नेहः।
(i) यतो हि अयम् अन्येभ्यः दुर्बलः।।
(vi) सर्वेषु सन्तानेषु जननी तुल्यवत्सला एव।
(vii) तथापि दुर्बले सुते मातुः अधिका कृपा भवति।
(v) सुरभिवचनं श्रुत्वा इन्द्रस्य हृदयम् अद्रवत्।
(vi) स तामेव असान्त्वयत् ‘गच्छ वत्से! सर्वं भद्रं जायेत
(iv) अचिरादेव चण्डावातेन मेघरवैः च सह प्रवर्षः समजायत।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानु कूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) त्वया दुष्टः हन्तव्यः इति ।
(क) मारणीयः
(ख) पालनीयः
(ग) ध्येयः
(घ) हननीयः
उत्तर:
(क) मारणीयः
(ii) आवयोः वशंस्य कर्ता सहनदीधितिः एव ।
(क) चन्द्रः
(ख) शिवः
(ग) भानुः
(घ) वाल्मीकि:
उत्तर:
(ग) भानुः
(iii) अनृतं वदसि चेत् काक: दशेत्।।
(क) सत्यम्
(ख) मिथ्या
(ग) मन्दम्
(घ) काकुः
उत्तर:
(ख) मिथ्या
(iv) दुर्बल: बलीवर्द: जवेन गन्तुम् अशक्तः।
(क) द्रुतगत्या
(ख) काठिन्येन
(ग) ताडनेन
(घ) सरलतया
उत्तर:
(क) द्रुतगत्या