Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 9 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 9 with Solutions
अवधि: : होरात्रयम्
पूर्णाङ्काः : 80
सामान्य निर्देशः
सैंपल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
रवण्ड: ‘क’ अपठित-अवबोधनम्
(अंक : 10)
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (10)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
रामायणं लौकिकसंस्कृतस्य प्रथमः ग्रन्थः मन्यते। अस्मिन् ग्रन्थे मर्यादा पुरुषोत्तमस्य रामचन्द्रस्य जीवनस्य वृत्तान्तं वर्तते। अस्य लेखक : महर्षि वाल्मीकिः आसीत्। सः आदिकविः अपि कथ्यते। तस्य रचना ‘आदिकाव्यम्’ इति विद्वांसः मन्यन्ते। इदं काव्यम् अनुष्टुप् छन्दसि निबद्धम् अस्ति। अस्मिन् (ग्रंथे) महाकाव्ये चतुर्विशतिसहस्र-श्लोकाः सन्ति। अनेन रामायणं चतुर्विंशति-साहस्री संहिता’ इति नाम्ना अपि प्रसिद्धम् अस्ति। अस्य भाषा अति सरला मधुरा च अस्ति। रामायणे कविना यद् वर्णनं कृतम् तत् सर्वत्रं अलौकिकम् अस्ति । महर्षि वाल्मीकिः श्री रामस्य वर्णनम् अवताररूपे न कृत्वा केवलं मर्यादा पुरुषोत्तम रूपे कृतवान् अस्ति।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) लौकिकसाहित्यस्य प्रथमः ग्रन्थः किम् अस्ति ?
(ii) आदिकविः कः आसीत् ?
(i) रामायणे कति श्लोकाः सन्ति?
उत्तर:
(i) रामायणम्
(ii) वाल्मीकि:
(iii) चतुर्विशति-सहस्रं
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्न-द्वयम्) (2 × 2 = 4)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) रामायणे कस्य जीवनस्य -वृत्तान्तं वर्तते?
(ii) रामायणं केन नाम्ना प्रसिद्धम् अस्ति?
(iii) अयं ग्रन्थः कस्मिन् छन्दसि निबद्धः अस्ति?
उत्तर:
(i) रामायणे मर्यादा पुरुषोत्तमस्य श्रीरामस्य जीवनस्य वृतान्तं वर्तते।
(ii) रामायणं चतुर्विशति साहस्री साहिता नाम्ना प्रसिद्धम् अस्ति।
(iii) अयं ग्रन्थ: अनुष्टुप् छन्दसि निबद्धः अस्ति।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। (द्वि-त्रिशब्दात्मकं)1
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर:
शीर्षाकं आदिकाव्यं-रामायणम्। मर्यादापुरुषोत्तम रामस्य जीवनी।
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) मर्यादा पुरुषोत्तमस्य रामचन्द्रस्य जीवनस्य वृत्तान्तं कुत्र वर्तते?
(क) महाभारते
(ख) गीतायां
(ग) रामायणे
(घ) नीतिशतके
उत्तर:
(ग) रामायणे
(ii) आदिकविः कः कथ्यते?
(क) कालिंदासः
(ख) वाल्मीकिः
(ग) भवभूतिः
(घ) भारविः
उत्तर:
(ख) वाल्मीकिः
(iii) ‘आदिकाव्यम्’ इति विद्वान्सः मन्यन्ते इत्यत्र मन्यन्ते इति क्रियापदस्य किं कर्तृपदम्?
(क) इति
(ख) विद्वान्सः
(ग) तस्य
(घ) आदिकाव्यम्
उत्तर:
(ख) विद्वान्सः
(iv) ‘पुरुषोत्तमस्य’ इति पदस्य विशेष्यं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(क) रामचन्द्रस्य
(ख) रामायण:
(ग) वाल्मीके:
(घ) मर्यादा
उत्तर:
(क) रामचन्द्रस्य
रवण्ड: ‘ रव’ रचनात्मक-कार्यम्
(अंक : 15)
2. भवतः नाम मोहनः। भवतः विद्यालये वार्षिकोत्सवे ‘अभिज्ञान शाकुन्तलम्’ संस्कृत-नाटकस्य मञ्चनं भविष्यति। तदर्थं स्वमित्रं सोहनं प्रतिलिखितं निमन्त्रणपत्रं मञ्जूषा पद सहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत (1/2 × 10 = 5)
(आपका नाम मोहन है। आपके विद्यालय में वार्षिकोत्सव पर अभिज्ञानशाकुन्तलम् संस्कृत नाटक का मञ्चन होगा। उसके लिए अपने मित्र सोहन को लिखे गये निमन्त्रण-पत्र को मञ्जूषा पदों की सहायता से पूरा करके पुनः लिखिए।) नवोदय विद्यालयः
(i)………..
दिनाङ्कः
(ii)………..
नमोनमः।
अत्र कुशलं (iii)………… अस्माकं विद्यालये आगामी सप्ताहे विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवस्य आयोजनं भविष्यति। तत्र ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’ इति नाटकस्य (iv)…….. भविष्यति। अहं तस्मिन् नाटके (v)……करिष्यामि। अस्य कार्यक्रमस्य मुख्यातिथि: (vi)…… भविष्यति। भवान् अवश्यमेव तत् (Vii)……………आगच्छतु। मम (viii)……….भविष्यति। सर्वेभ्यः अग्रजेभ्य मम (ix)….. निवेद्यताम् इति ।
भवदीय: वयस्यः
(x).
उत्तर:
(i) मुम्बईतः
(ii) सोहन
(iii) तत्रास्तु
(iv) मञ्चनम्
(v) अभिनयं
(vi) शिक्षानिदेशक:
(vii) द्रष्टुम्
(viii) उत्साहवर्धनम्
(ix) प्रणामाञ्जलि:
(x) मोहन:।
मञ्जूषा-प्रणामाञ्जलिः, मोहनः, उत्साहवर्धनम्, तत्रास्तु, शिक्षानिदेशकः, सोहन, मुम्बईतः, मञ्चनम्, अभिनयं, द्रष्टुम्।
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत (1 × 5 = 5)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मंजूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
(i) अस्मिन् चित्रे विद्यालयस्य प्रार्थना सभा अस्ति।
(ii) प्रार्थनासभायां प्रधानाचार्य: अपि प्रार्थनां करोति।
(iii) अस्मिन् चित्रे दश बालका: बालिका: च तिष्ठन्ति।
(iv) ते सर्वे छात्राः प्रातःकाले ईश्वरस्य प्रार्थनां कुर्वन्ति।
(v) विद्यालयस्य भवनं अति सुन्दरम् अस्ति।
मञ्जूषा-विद्यालयः, प्रधानाचार्यः, छात्राः, प्रार्थनासभा, प्रात:काले, कुर्वन्ति, सुन्दर भवनम्।
अथवा
मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत। (मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“मम मातृभूमिः”
उत्तर:
(i) अस्माकं मातृभूमि: नाम “भारत” अस्ति।
(ii) अस्माकं मातृभूमिः जनानां भरणं-पोषणं कुर्वन्ति।
(iii) “स्वर्गादपि गरीयसी” मातृभूमि: भवति।
(iv) वयं सर्वदा येन-केन प्रकारेण मातृभूमिं रक्षिष्यामः।
(v) “अर्हनिशं” सत्यं अस्माभिः इयं माता वन्दनीया।
मञ्जूषा-पोषणम्, स्वर्गादपि, येन-केन प्रकारेण, सत्यम्, मातृभूमिः, वन्दनीया।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य, लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम्, रचनात्मक) (1 × 5 = 5)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) मैं पिताजी के साथ घर जाता हूँ।
I go home with my father.
(ii) मित्र पत्र लिखते हैं।
Friends write a letter
(iii) विद्यालय के चारों ओर फूल हैं।
There are flowers around the school
(iv) सीता गीत गाती है।
Seeta sings a song.
(v) कल तुम कहाँ जाओगे?
Where will you go tomorrow?
(vi) बच्चे गेंद से खेलते हैं।
Children play with ball.
(vii) मेरी माँ एक परिश्रमी महिला है।
My mother is a hard-working woman
उत्तर:
(i) अहं जनकेन सह गृहं गच्छामि।
(ii) मित्राणि पत्राणि लिखन्ति।
(iii) विद्यालयम् परितः पुष्पाणि सन्ति।
(iv) सीता गीतं गायति।
(v) श्व: त्वम् कुत्र गमिष्यसि ?
(vi) बालका: कन्दुकेन क्रीडन्ति।
(vii) मम जननी एका उद्यमिनी महिला अस्ति।
रवण्ड: – ‘ग’ (अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्)
(अंक : 25)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के संधि अथवा संधि-विच्छेद कौजिए। (केवल चार प्रश्न)
(i) षण्णाम् मासानां समूहः एव अयनम् ।
(ii) सं + गच्छ एव जीवनस्य आदर्शम्।
(iii) तपस्ते गीतम् अगायन्।
(iv) कुशः + वादने भविष्यति ।
(v) सर्वथा जागरुकः + अहम् छात्राणां कृते आदर्श: एव।
(क) जागरुकोम्
(ख) जागरूकोऽम्
(ग) जागरुकोऽम्
उत्तर:
(i) षट् + नाम्
(ii) सक्जच्छ
(iii) तप: $+$ ते
(iv) कुशो वादने
(v) जागरूकोsहम्
6. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्य म्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) यथासमयम् कार्य कुरु।
(क) समयम् अनतिक्रम्य
(ख) समयम् अतिक्रम्य
(ग) समयस्य अतिक्रम्य
(घ) समयेन अतिक्रम्य
उत्तर:
(क) समयम् अनतिक्रम्य
(ii) अहम् जले स्थितप्रज्ञः इव तिष्ठामि।
(क) स्थितः प्रज्ञः यस्य सः
(ख) स्थिता प्रज्ञा यस्य सः
(ग) स्थिता प्रज्ञा यस्याः सा
(घ) स्थितप्रज्ञा भूत्वा
उत्तर:
(ख) स्थिता प्रज्ञा यस्य सः
(iii) स; मातरं पितरं च वन्दते।
(क) मातपितरौं
(ख) माता पितरौ
(ग) माता पितरम्
(घ) माता पितां च
उत्तर:
(क) मातपितरौं
(iv) छात्राः अहर्निशं कार्यं कुर्वन्ति ।
(क) अहः च निश: च
(ख) अहम च निशा च
(ग) अहःच निशा च
(घ) अह: निशा च
उत्तर:
(ग) अहःच निशा च
(v) नास्ति विद्यासमं चक्षुः।
(क) विद्यया समम्
(ख) विद्यया समः
(ग) विद्यायाः समम्
(घ) विद्या समः
उत्तर:
(क) विद्यया समम्
7. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत- (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) सर्वेषाम् एव महत्त्वं भवति।
(क) महत् + त्व
(ख) महान् + त्वम्
(ग) महत् + तु
(घ) महत् + तल्
उत्तर:
(क) महत् + त्व
(ii) अलोक + इक् उन्नतिः विद्यया एव भवति।
(क) अलौकिकी
(ख) अलौकिका
(ग) आलोकिकी
(घ) अलौकिक:
उत्तर:
(क) अलौकिकी
(iii) प्रकृतेः रमणीय + तल् दर्शनीया अस्ति।
(क) रमणीयता
(ख) रमणीयताम्
(ग) रमणीया
(घ) रमणीयम्
उत्तर:
(क) रमणीयता
(iv) अस्याः अनुज + टाप् दीपिका अस्ति।
(क) अनुजा
(ख) अनुज्ञता
(ग) अनुजः
(घ) अनुजे
उत्तर:
(क) अनुजा
(v) अद्य अस्माकं वर्ष + इक् + ङीप् परीक्षा आरभते।
(क) वार्षिकी
(ख) वर्षकी
(ग) वर्षिकी
(घ) वार्षिक
उत्तर:
(क) वार्षिकी
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पयित्वा अधोलिखितं पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(वाक्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद) (केवल तीन प्रश्न)
(i) सीता गीतां कथयति-किं त्वया इंद गीतं………..?
(क) गायति
(ख) गेयते
(ग) गीयते
(ख) पठ्यते
उत्तर:
(ग) गीयते
(ii) गीता-अहं गीतं न………………..।
(क) गायामि
(ख) गायति
(ग) गायसि
(घ) गीयते
उत्तर:
(क) गायामि
(iii) सीता पुनः पृच्छति – सरलतया कि…………..?
(क) करोति
(ख) क्रियते
(ग) गच्छति
(ग) गीयते
उत्तर:
(ख) क्रियते
(iv) गीता-सा पुस्तकं………………….।
(क) पठ्यते
(ख) लिखति
(ग) गच्छति
(घ) पठति
उत्तर:
(घ) पठति
9. अधोलिखितं दिनचर्चायां रिक्तस्थानानि कालबोधकशब्दैः पूरयत लिखत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) प्रात: 7:00-वादने प्रार्थना सभा भवति ।
(ii) प्रातः 10.00-वादने अविकाशः भवति।
(iii) मध्यान्हे 1.15-वादने विविधाः क्रीडाः भवन्ति ।
(iv) अहं 2:30-वादने गृहं गच्छामि।
(v) त्वं 5.00-वादने विद्यालयं गच्छंसि।
उत्तर:
(i) सप्त
(ii) दश
(iii) सपाद एक
(iv) सार्ध द्वि
(v) पर्च।
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितेषु वाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत- (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(मञ्जूषा में दिये गये उचित अव्ययपदों से वाक्यों में रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) जनाः ………………. धावन्ति।
(ii) नेता स्वभाषणे …………….. वदति।
(iii) वर्षायाः अनन्तरं ……………….. अन्धकारम् अभवत्।
(iv) सर्वे जनाः धावन्ति अत: त्वम् ………………. धाव।
उत्तर:
(i) (ख) इतस्तत:
(ii) (ख) उच्चै:
(iii) (क) सहसा
(iv) (ग) अपि।
11. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कित-अशुद्धपदाय उचितं पदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत- (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखाङ्कित अशुद्ध पद के लिए उचितं पद चुनकर वाक्यों को पुनः लिखिये) (केवल तीन प्रश्न)
(i) जनाः फलं खादतः।
(क) खादसि
(ख) खादन्ति
(ग) खादतु
(घ) खादति
उत्तर:
(ख) खादन्ति
(ii) बालकाः पुस्तकं अपठत्।
(क) त्वम्
(ख) स:
(ग) अहम्
(घ) वयम्
उत्तर:
(ख) स:
(iii) अहं सत्यं वदसि।
(क) स:
(ख) त्वं
(ग) त्वम्
(घ) ते
उत्तर:
(ग) त्वम्
(iv) छात्राः कन्दुकेन क्रीडिस्यथ।
(क) क्रीडिष्यन्ति
(ख) क्रीडथ
(ग) क्रीडामि
(घ) क्रिडन्ति
उत्तर:
(क) क्रीडिष्यन्ति
रवण्ड: – ‘घ’ पठित-अवबोधनम्
(अंक : 30)
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
“बहून्यपत्यानि मे सन्तीति सत्यम्। तथाप्यहमेस्मिन् पुत्रे विशिष्य आत्मवेदनामनुभवामि। यतोहि अयमन्येभ्यो दुर्बलः। सर्वेष्वपत्येषु जननी तुल्यवत्सला एव। तथापि दुर्बले सुते मातुः अत्यधिका कृपा सहजैव इति। सुरभिवचनं श्रुत्वा भृशं विस्मितस्याखण्डलस्यापि हृदयमद्रवत्। सः च तामेवमसान्त्वयत्-“गच्छ वत्से। सर्व भद्रं जायेत।” अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत्। पश्यतः एव सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जातः। कृषक: हर्षातिरेकेण कर्षणाविमुखः सन् वृषभौ नीत्वा गृहमगात्
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
एक शब्द में उत्तर लिखिए (केवल दो प्रश्न)
(क) सर्वत्र कः सञ्जातः?
(ख) बहूनि अपत्यानि कस्याः सन्ति ?
(ग) को नीत्वा गृहम् आगतः?
उत्तर:
(क) जलोपप्लव:
(ख) मे (सुरभेः),
(ग) वृषभौ।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
पूर्ण वाक्य के उत्तर लिखिए (केवल दो प्रश्न)
(क) सुरभिः आखण्डलं किमुवाच?
(ख) कस्मिन् एव सुरभेः वात्सल्यम् अधिकम् आसीत्?
(ग) कृषक: को नीत्वा गृहं आगतः?
उत्तर:
(क) सुरभिः उवाच-बहून्यपत्यानि आखण्डलं सहजैव इति।
(ख) दुर्बले सुते एव सुरभे: वात्सल्यम् अधिकम् आसीत् ?
(ग) कृषक: वृषभौः नीत्वा सायं गृहं आगतः।
(इ) निर्देशानुसार उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) “बहून्यपत्यानि मे सन्ति इति सत्यम्” असत्यम् इति पदस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम? किं विलोमपदं प्रयुक्तम?
(ख) पश्यतः एव सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जात् इत्यत्र किं क्रियापद प्रयुक्तम्?
(ग) ‘सर्वेषु अपत्येषु जननी तुल्यवत्सला एवं इत्यत्र किं विशेष्यपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(क) सत्यम्
(ख) सञ्जात:
(ग) अपत्येषु
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
वायुमण्डलं भृशं दूषितं न हि निर्मलं जलम्।
कुत्सितवस्तुमिश्रितं भक्ष्यं समलं धरातलम्॥
करणीयं बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम्।
शुचि…….. ||
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) कीदृशं भक्ष्यम् अस्ति?
(ख) कीदृशं जलं नास्ति?
(ग) समलं किमस्ति?
उत्तर:
(क) कुत्सितवस्तुमिश्रितं
(ख) निर्मलं जलं
(ग) धरातलम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए। (केवल दो प्रश्न)
(क) कीदृशं वायुमण्डलम्?
(ख) बहु शुद्धीकरणं कुत्र करणीयम्?
(ग) वायुमण्डलं सर्वदा किं करोति?
उत्तर:
(क) भृशं दूषितं वायुमण्डलम् अस्ति।
(ख) बहि: अन्तः जगति या (बहिरन्तर्जगति) बहु शुद्धिकरणं करणीयम्।
(ग) वायुमण्डलं सर्वदा भृशं दुषितं न हि निर्मलं जलम् करोति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
निर्देशानुसार उत्तर लिखिए (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘अत्यधिकम’ इत्यर्थे अत्र किं पदं प्रयुक्तम्।
(ख) धरातलं समलम् अस्ति’ इत्यत्र किं कर्तृपदम् अस्ति ?
(ग) ‘अभक्ष्यम्’ इति पदस्य किं विलोमपदं अत्र प्रयुक्तम?
उत्तर:
(क) भृशम्
(ख) धरातलं
(ग) भक्ष्यम:
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
निद्राभङ्गदुःखेन वनराजः सन्नपि तुच्छजीवैः आत्मनः एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति
सिंहः – (क्रोधेन गर्जन्) भोः! अहं वनराजः किं भयं न जायते? किमर्थ मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा?
एक: वानरः – यतः त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः। राजा तु रक्षक: भवति परं भवान् तु भक्षकः। अपि च स्वरक्षायामपि समर्थः नासि तर्हि कथमस्मान् रक्षिष्यसि?
अन्यः वानरः – किं न श्रुतां त्वया पञ्चतन्त्रोक्तिः यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा। जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥
काकः – आम् सत्यं कथितं त्वया-वस्तुतः वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्यः ।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द के उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) सर्वजन्तून् दृष्ट्वा कः पृच्छति?
(ख) क्रोधेन क; गर्जति?
(ग) राजा क: भवति?
उत्तर:
(क) वनराजः
(ख) सिंह:
(ग) रक्षक:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) केवल दो प्रश्न
(क) सर्वे, मिलित्वा कम् एव तुदान्ति?
(ख) एक: वानर: वनराजं किं कथयति?
(ग) सिंह: क: भवति?
उत्तर:
(क) सर्वे मिलित्वा सिंह तुदन्ति।
(ख) एकः वानरः वनराजं कथयति यत् त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः।
(ग) सिंह: भक्षक: भवति।
(इ) निर्देशानुसार उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसारम् उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) राजा तु रक्षकः भवति इत्यस्मिन् वाक्ये किं कर्तृपदं प्रयुक्तम्
(ख) ‘एतादृश्या दुरवस्थया’ इत्यत्र किं विशेषणपदं प्रयुक्तम?
(ग) ‘अवासाद’ इत्यर्थे अत्र किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(क) राजा
(ख) दुरवस्थया
(ग) तुदन्ति
15.रेखाडितपदानि आधृत्य प्रश्न निर्माण करुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(क) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना।
(ख) ग्रामस्य आरक्षी एव चौरः आसीत्।
(ग) राजा तु रक्षकः भवति।
(घ) पिककाकयोः भेद: वसन्तसमये प्राप्ते?
(ङ) उद्याने खगानाम् कलरवं चेतः प्रसादयति।
उत्तर:
(क) कस्या:
(ख) कस्य
(ग) क:
(घ) कदा
(ङ) केषाम्
16. मञ्जूषातः समुचित-पदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्यः अन्वयं पूरयत (1 × 4 = 4)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोकों के अन्वय को पूरा कीजिए।)
यः इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहितं कर्म स; परेभ्यः कदापि च ॥
अन्वयः (i)….. आत्मनः श्रेयः प्रभूतानि सुखानि (ii)………. सः च परेभ्यः (iii)………….. कर्म कदापि न (iv)……
उत्तर:
(i) य:
(ii) इच्छति
(iii) अहितं
(iv) कुर्यात्
मञ्जूषा-अहितं, कुर्यात्, यः, इच्छति
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुन: लिखत।
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्त स्थानों को पूरा करके पुनः लिखिए।)
गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो, बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः, करी च सिंहस्य बलं न मूषकः॥
भावार्थ:-गुणवान् जनः एव (i)…… महत्त्वं जानाति। गुणहीनं गुणानां महत्त्वं न अवगच्छति। तथैव (ii)……. जनः बलस्य महत्वं जानाति, परन्तु दुर्बलः महत्त्व न अवगच्छति। वसन्त-ऋतोः महत्त्वं कोकिलः एव सम्यक् (iii)………… शक्नोति न तु काकः। एवमेव गजः सिंहस्य (iv) ……. महत्त्वं जानाति । मूषक: तस्य शौर्यम अवगन्तुं न शक्नोति।
उत्तर:
(i) गुणानाम्
(iii) अवगन्तुम्
(ii) बलवान्
(iv) पराक्रमस्य
मञ्जूषा-अवगन्तुम्, बलवान्, पराक्रमस्य, गुणानाम्
17. अधोलिखित-कथांशं समुचित-क्रमेण लिखत (1/2 × 8 = 4)
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) ग्रामवासिनःवराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभर्ल्सयम्।
(ii) सर्व वृत्तांतम् अवगत्य न्यायाधीशः तं निर्दोषम् अमन्यत् आरक्षिणं च दोषी।
(iii) शवः प्रावारकमपसार्य सर्व वृतान्तं निवेदितवान्।
(iv) पावस्थिते ग्रामे करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(v) विचित्र युक्त्या न्यायाधीशः निर्णयं कृत्वा तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
(vi) कश्चन चौरः रात्रौ तस्मिन् गृहे प्रविष्य मञ्जूषामेकां आदाय पलायितः।
(vi) निर्धनः जनः सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्।
(vi) निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा।
उत्तर:
(vii) निर्धनः जनः सायं समयेsप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्।
(viii) निशान्धकारे प्रसूते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा।
(iv) पार्श्वस्थिते ग्रामे करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ।
(vi) कश्चन चौर: रात्रौ तस्मिन् गृहे प्रविष्य मञ्जूषामेकां आदाय पलायितः।
(i) ग्राम वासिनः वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभर्स्सयन् ।
(iii) शव: प्रावारकमपसार्य सर्वं वृतान्तं निवेदितवान्।
(ii) सर्वं वृत्तांतं अवगत्य न्यायाधीशः तं निर्दोषम् अमन्यत् आरक्षिणं च दोषी।
(v) विचित्र युक्त्या न्यायाधीशः निर्णयं कृत्वा तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न) 1(1 × 3 = 3)
(i) लवकुशयो: एकमेव उतरम् आसीत् ।
(क) उपवेष्टुम्
(ख) प्रतिवचनम्
(ग) अध्यासयितुम्
(घ) वचनम्
उत्तर:
(ख) प्रतिवचनम्
(ii) एकान्ते कान्तारे क्षणमपि सञ्चरणं स्यात् ।
(क) वने
(ख) जने
(ग) गहने
(घ) राजमार्गे
उत्तर:
(क) वने
(iii) उदिते सविता रक्तः।
(क) कषिता
(ख) चन्द्रमा
(ग) सूर्यः
(घ) पृथ्वी
उत्तर:
(ग) सूर्यः
(iv) ‘दिवसः‘ पर्यायवाची चित्वा लिखत्।
(क) भानुः
(ख) दिनः
(ग) निशाकरः
(घ) निशा
उत्तर:
(ख) दिनः