NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम्

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम्

अभ्यासः (Exercise)
प्रश्न 1.
पाठे दत्तानां पद्यानां सस्वरवाचनं कुरुत-(पाठ में दिए गए पदों का सस्वर वाचन कीजिए-)
उत्तरम्:
विद्यार्थी स्वर में पदों का वाचन करें।

प्रश्न 2.
प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत-(प्रश्नों का उत्तर एक पद में लिखिए-)
(क) अहं वसुंधराम् किम् मन्ये?
(ख) मम सहजा प्रकृति का अस्ति?
(ग) अहं कस्मात् कठिना भारतजनताऽस्मि?
(घ) अहं मित्रस्य चक्षुषा किं पश्यन्ती भारतजनताऽस्मि?
उत्तरम्:
(क) कुटुम्बम्
(ख) मैत्री
(ग) कुलिशात्
(घ) संसारम्

प्रश्न 3.
प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत-(प्रश्नों का उत्तर पूर्ण वाक्य में लिखिए-)
(क) भारतजनताऽहम् कैः परिपूता अस्ति?
(ख) समं जगत् कथं मुग्धमस्ति?
(ग) अहं किं किं चिनोमि?
(घ) अहं कुत्र सदा दृश्ये
(ङ) समं जगत् कैः कै: मुग्धम् अस्ति?
उत्तरम्:
(क) भारतजनताऽहम् अध्यात्मसुधा-तटिनी-स्नानैः परिपूता अस्ति।
(ख) समं जगत् गीतैः, नृत्यैः काव्यैश्च मुग्धमस्ति।
(ग) अहं प्रेयः श्रेयश्च उभयं चिनोमि।
(घ) अहं विश्वस्मिन् जगति सदा दृश्ये।
(ङ) समं जगत् गीतैः नृत्यैः काव्यैश्च मुग्धम् अस्ति।

प्रश्न 4.
सन्धिविच्छेदं पूरयत-(सन्धि विच्छेद पूरा कीजिए)
(क) विनयोपेता = विनय + उपेता
(ख) कुसुमादपि = …………………. + ………………
(ग) चिनोम्युभयम् = .चिनोमि + …………………
(घ) नृत्यैर्मुग्धम् = ……………………… + मुग्ध म्।
(ङ) प्रकृतिरस्ति = प्रकृतिः + ……………..
(च) लोकक्रीडासक्ता = लोकक्रीडा + …………………
उत्तरम्:
(ख) कुसुमात् + अपि
(ग) उभयम्
(घ) नृत्यैः
(ङ) अस्ति
(च) आसक्ता

प्रश्न 5.
विशेषण-विशेष्य पदानि मेलयत-(विशेषण-विशेष्य पदों को मिलाइए-)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम् Q5
उत्तरम्:
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम् Q5.1

प्रश्न 6.
समानार्थकानि पदानि मेलयत-(समान अर्थ वाले पदों को मिलाइए-)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम् Q6
उत्तरम्:
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम् Q6.1

प्रश्न 7.
उचितकथानां समक्षम् (आम्) अनुचितकथनानां समक्षं च (न) इति लिखत-(उचित कथन के सामने ‘आम्’ और अनुचित कथन के सामने ‘न’ लिखिए)
(क) अहं परिवारस्य चक्षुषा संसारं पश्यामि।
(ख) समं जगत् मम काव्यैः मुग्धमस्ति।
(ग) अहम् अविवेका भारतजनता अस्मि।
(घ) अहं वसुंधराम् कुटुम्बं न मन्ये।
(ङ) अहं विज्ञानधना ज्ञानधना चास्मि।
उत्तरम्:
(क) आम्
(ख) आम्
(ग) न
(घ) न
(ङ) आम्

अतिरिक्त-अभ्यासः
प्रश्न 1.
निम्न श्लोकं पठित्वा तदाधारितान् प्रश्नान् उत्तरत-(निम्नलिखित श्लोक को पढ़कर उस पर आधारित प्रश्नों के उत्तर दीजिए-)
(क) निवसामि समस्ते संसारे, मन्ये च कुटुम्बं वसुन्धराम्।।
प्रेयः श्रेयः च चिनोम्युभ्यं, सुविवेका भारतजनताऽहम्॥
I. एकपदेन उत्तरत-(एक में उत्तर दीजिए)
(i) भारतस्य जगता कुत्र निवसति?
(ii) भारतजनता कीदृशी अस्ति?
उत्तरम्:
(i) संसारे
(ii) सुकुमारा।

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(i) भारतस्य जनता कां कुटुम्ब मन्यते?
(ii) सा किं चिनोति?
उत्तरम्:
(i) भारतस्य जनता वसुन्धराम् कुटुम्ब मन्यते।
(ii) सा प्रेयः श्रेयः च उभयं चिनोति।

III. भाषिक कार्यम्-(भाषा-सम्बन्धी कार्य-)
(i) श्लोके ‘निवसामि’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(क) भारतजनता
(ख) अहम्
(ग) भारतजनताऽहम्
(घ) सुविवेका

(ii) समस्ते संसारे’ अनयोः पद्यो: विशेष्यपदं किमस्ति?
(क) संसारे
(ख) समस्ते
(ग) समस्तः
(घ) संसारः

(iii) श्लोके ‘श्रेयः’ पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
(क) च
(ख) कुटुम्बम्
(ग) प्रेयः
(घ) उभयम्

(iv) ‘परिवारम्/परिवारः’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः श्लोके आगतो वर्तते?
(क) सुविवेको
(ख) श्रेयः
(ग) प्रेयः
(घ) कुटुम्बम्
उत्तरम्:
(i) (ख) अहम्
(ii) (क) संसारे
(iii) (ग) प्रेयः
(iv) (घ) कुटुम्बम्

(ख) उत्सवप्रियाऽहं श्रमप्रिया, पदयात्रा-देशाटन-प्रिया।
लोकक्रीडासक्ता वर्धेऽतिथिदेवा, भारतजनताऽहम्॥
I. एकपदेन उत्तरत-(एक पद में उत्तर दीजिए-)
(i) भारत जनता कस्याम् आसक्ता वर्तते?
(ii) सा कान् देवाः मन्यते?
उत्तरम्:
(i) लोकक्रीडायाम्
(ii) अतिथीन्

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(i) भारतस्य जनता केषां प्रिया अस्ति?
(ii) का लोकक्रीडायाम् आसक्ता वर्तते?
उत्तरम्:
(i) भारतस्य जनता उत्सव-श्रम-पदयात्रा-देशाटनानां प्रिया अस्ति।
(ii) भारतस्य जनता लोकक्रीडायाम् आसक्ता वर्तते।

III. भाषिक कार्यम्-(भाषा-सम्बन्धी कार्य-)
(i) ‘उत्सवप्रियाऽहं’ अत्र ‘अहम्’ पदं कस्मै आगतम्?
(क) भारताय
(ख) जनतायै
(ग) भारतजनतायै
(घ) जनेभ्यः

(ii) श्लोके ‘अप्रिया’ पदस्य कः विपर्ययः लिखितः?
(क) प्रिया
(ख) देवा
(ग) अतिथिः
(घ) वर्धे

(iii) ‘अनुरक्ता’ इत्यस्य पदस्य कः पर्याय: अत्र श्लोके आगतः?
(क) वर्धे
(ख) आसक्ता
(ग) देवा।
(घ) प्रिया

(iv) श्लोके ‘अहम्’ इत्यस्य कर्तृपदस्य क्रियापदं किम् अस्ति?
(क) वर्धे
(ख) अतिथिदेवा
(ग) प्रिया
(घ) आसक्ता
उत्तरम्:
(i) (ग) भारतजनतायै
(ii) (क) प्रिया
(iii) (ख) आसक्ता
(iv) (क) वर्धे

(ग) मैत्री मे सहजा प्रकृतिरस्ति, नो दुर्बलतायाः पर्यायः।
मित्रस्य चक्षुषा संसार, पश्यन्ती भारतजनताऽहम्॥
I. एकपदेन उत्तररत-(एक पद में उत्तर दीजिए)
(i) मैत्री कस्याः सहजा प्रकृतिः अस्ति?
(ii) भारतजनतायाः दुर्बलता का नास्ति?
उत्तरम्:
(i) भारतजनतायाः
(ii) मैत्री

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए)
(i) का मित्रस्य चक्षुषा संसारं पश्यति?
(ii) भारतस्य जनतायाः सहजा प्रकृतिः का वर्तते?
उत्तरम्:
(i) भारतजनता मित्रस्य चक्षुषा संसारं पश्यति।
(ii) भारतस्य जनतायाः सहजा प्रकृतिः मैत्री वर्तते।

III. भाषिक कार्यम्-(भाषा–कार्य)
(i) श्लोके ‘मित्रता’ पदस्य कः पर्यायः आगतः?
(क) सहजा
(ख) मे
(ग) मैत्री
(घ) प्रकृतिः

(ii) अत्र श्लोके ‘पश्यन्ती’ इत्यस्य विशेषणस्य विशेष्यः कः?
(क) भारतजनता
(ख) अहम्
(ग) भारतजनताऽहम्
(घ) चक्षुषा

(iii) ‘सबलतायाः’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः अत्र श्लाके प्रदत्तः?
(क) दुर्बलतायाः
(ख) दुर्बलता
(ग) सहजी
(घ) प्रकृतिः

(iv) श्लोके ‘अस्ति’ इत्यस्याः क्रियायाः कर्तृपदं किमस्ति?
(क) मैत्री
(ख) प्रकृतिः
(ग) में
(घ) सहजा
उत्तरम् –
(i) (ग) मैत्री
(ii) (ग) भारतजनताऽहम्
(iii) (क) दुर्बलतायाः’
(iv) (ख) प्रकृतिः

प्रश्न 2.
निम्न श्लोकानाम् अन्वयं लिखतं (निम्न श्लोकों के अन्वय लिखिए-)
(1) अभिमानधना विनयोपेता, शालीना भारतजनताऽहम्।
कुलिशादपि कठिना कुसुमादपि, सुकुमारा भारतजनताऽहम्॥
अन्वयः अभिमानधना (i) …………………… शालीना अहम् (ii) …………………… (अस्मि), कुलिशात् (iii) …………………… कठिना, कुसुमाद अपि (iv) …………………… अहम् भारत जनता (अस्मि )।
मञ्जूषा- सुकुमारा, विनयोपेता, भारतजनता, अपि
उत्तरम्:
(i) विनयोपेता
(ii) भारतजनता
(iii) अपि
(iv) सुकुमारा

(2) निवसामि समस्ते संसारे, मन्ये च कुटुम्बं वसुन्धराम्।
प्रेयः श्रेयः च चिगोम्युभ्यं, सुविवेका भारतजनताऽहम्॥ अन्वयः समस्ते (i) …………………… निवा सामि, वसुन्धराम् च (ii) …………………… मन्ये। श्रेयः प्रेयः च (iii) …………………… चिनोमि अहं (iv) …………………… भारतजनता (अस्मि )।

मजूषा- कुटुम्बम्,    सुविवेका,     संसारे, उभयं

उत्तरम्:
(i) संसारे
(ii) कुटुम्बम्
(iii) उभयं
(iv) सुविवेका

(3) विज्ञानधनाऽहं ज्ञानधना, साहित्यकला-सङ्गीतपरा।
अध्यात्मसुधातटिनी-स्नानैः, परिपूता भारतजनताऽहम्॥
अन्वयः अहं (i) …………………… ज्ञानधना (अस्मि) (अहं) साहित्य कला (ii) …………………… (चास्मि), अध्यात्मसुधा (iii)……………………
स्नानैः अहम् भारत जनता (iv) …………………… (अस्मि )।

मञ्जूषा- तटिनी,     विज्ञानधना,      परिपूता,     सङ्गीतपरा

उत्तरम्:
(i) विज्ञानधना
(ii) सङ्गीतपरा
(iii) तटिनी
(iv) परिपूता

(4) मम गीतैर्मुग्धं समं जगत्, मम नृत्यैर्मुग्धं समं जगत्।
मम काव्यैर्मुग्धं समं जगत्, रसभरिता भारतजनताऽहम्॥
अन्वयः मम गीतै: (i) …………………… जगत् मुग्धम् (अस्ति), मम (ii) …………………… समं जगत् मुग्धम् (वर्तते )। मम काव्यैः समं (iii) …………………… मुग्धम् (अस्ति ), अहं (i……………………••• भारत जनता (अस्मि )।।

मञ्जूषा- जगत्,     रसभरिता,      नृत्यैः,     समम् ।

उत्तरम्:
(i) समम्
(ii) नृत्यैः
(ii) जगत्
(iv) रसभरिता

(5) उत्सवप्रियाऽहं श्रमप्रिया, पदयात्रा-देशाटन-प्रिया।
लोकक्रीडासक्ता वर्धेऽतिथिदेवा, भारतजनताऽहम्॥
अन्वयः अहम् (i) …………………… श्रमप्रिया पदयात्रा (ii) …………………… प्रिया (चास्मि )। अहम् । लोक क्रीडा (iii) …………………… अतिथि देवा वर्धे (iv) …………………… (अस्मि)।

मजूषा- आसक्ता,           उत्सवप्रिया,           भारतजनता,               देशाटन

उत्तरम्:
(i) उत्सवप्रिया
(ii) देशाटन
(iii) आसक्ता
(iv) भारतजनता

(6) मैत्री मे सहजा प्रकृतिरस्ति, नो दुर्बलतायाः पर्यायः।
मित्रस्य चक्षुषा संसारं, पश्यन्ती भारतजनताऽहम्॥
अन्वयः मैत्री मे (i) …………………… प्रकृतिः अस्ति (इयं) (ii) …………………… नः पर्यायः (नास्ति)। अहं संसार (iii)…………………… चक्षुषा (iv) …………………… भारतजनता (अस्मि)।।

मञ्जूषा- मित्रस्य,           पश्यन्ती,            सहजा,              दुर्बलतायाः

उत्तरम्:
(i) सहजा
(ii) दुर्बलतायाः
(iii) मित्रस्य
(iv) पश्यन्ती

(7) विश्वस्मिन् जगति गताहमस्मि, विश्वस्मिन् जगति सदा दृश्ते।
विश्वस्मिन् जगाति करोमि कर्म, कर्मण्या भारतजनताऽहम्॥
अन्वयः अहम् (i) …………………… जगति गता अस्मि, (अहम्) सदा विश्वस्मिन् (ii) …………………… दृश्ये। (अहम्) विश्वस्मिन् जगति (iii) …………………… करोमि, अहम् (iv) …………………… भारतजनता (अस्मि )

मञ्जूषा- कर्म,              विश्वस्मिन्,              कर्मण्या,            जगति

उत्तरम्:
(i) विश्वस्मिन्
(ii) जगति
(iii) कर्म
(iv) कर्मण्या

प्रश्न 3.
निम्न श्लोकानां मञ्जूषायाः पदानां सहायतया भावं सम्पूरयत-(निम्न श्लोकों की मंजूषा की सहायता से भाव-पूर्ति कीजिए)
(1) अभिमानधना विनयोपेता, शालीना भारतजनताऽहम्।
कुलिशादपि कठिना कुसुमादपि, सुकुमारा भारतजनताऽहम्॥
भावार्थः भारतीय जनता सदैव स्वाभिमान रूप धनेन युक्ता (i) …………………… पूर्णा, श्रेष्ठ (ii) …………………… युक्ता भवित। सा सदैव दुष्टेभ्यः वज्रादपि (iii) …………………… पुष्पेभ्य:अपि (iv) …………………… वर्तते। अतः सः सज्जनान् रक्षति दुष्टेभ्यश्च दण्डयति अपि।

मञ्जूषा- कठोरा,               गुणेभ्यः,           सुकोमला,              विनम्रतया

उत्तरम्:
(i) विनम्रतया
(ii) गुणेभ्यः,
(iii) कठोरा
(iv) सुकोमला।

(2) निवसामि समस्ते संसारे, मन्ये च कुटुम्बं वसुन्धराम्।
प्रेयः श्रेयः च चिगोम्युभ्यं, सुविवेका भारतजनताऽहम्॥
भावार्थ : भारतस्य जनाः (i) …………………… संसारे सम्पूर्णी धरां (ii)…………………… मत्वा निवसन्ति। ते भौतिकं कल्याण करम् (iii) …………………… च उभयंपथं चिन्वन्ति। अनेन प्रकारेण भारतस्य (iv) ……………………दैव बुद्धिशालिनी तिष्ठति।।

मञ्जूषा- स्वपरिवार,             सम्पूर्णे,               प्रजा,             आध्यात्मिकं

उत्तरम्:
(i) सम्पूर्णे
(ii) स्वपरिवार
(iii) आध्यात्मिकं
(iv) प्रजा

(3) विज्ञानधनाऽहं ज्ञानधना, साहित्यकला-सङ्गीतपरा।
अध्यात्मसुधातटिनी-स्नानैः, परिपूता भारतजनताऽहम्॥
भावार्थः अहं भारतस्य जनता विज्ञानस्य ज्ञानस्य च (i) …………………… युक्ता अस्मि। अहमेव साहित्य-कला सङ्गीतैः (ii) …………………… अस्मि। अहं (iii) …………………… जनता सदैव अध्याम रूप अमृत नद्यां (iv) …………………… शुद्धा पवित्रा चास्मि।

मञ्जूषा- स्नानेन,              धनेन,               भारतस्य,                 निपुणा (परिपूर्णा)

उत्तरम्:
(i) धनेन
(ii) निपुणा (परिपूर्णा)
(iii) भारतस्य
(iv) स्नानेन

(4) मम गीतैर्मुग्धं समं जगत्, मम नृत्यैर्मुग्धं समं जगत्।
मम काव्यैर्मुग्धं समं जगत्, रसभरिता भारतजनताऽहम्॥
भावार्थ : समस्तं जगत् मम (i) …………………… मोहितमस्ति मम च नृत्यैरपि (ii) …………………… वर्तते। तदेव जगत् मम (iii) …………………… अपि मोहितम् अस्ति । यतः अहं (iv) …………………… पूर्णा भारतीया जनता अस्ति।

मजूषा- कविताभिः,                   गीतैः,             रसेन,                        मुग्धं

उत्तरम्:
(i) गीतैः
(ii) मुग्ध
(iii) कविताभिः
(iv) रसेन

(5) उत्सवप्रियाऽहं श्रमप्रिया, पदयात्रा-देशाटन-प्रिया।
लोकक्रीडासक्ता वर्धेऽतिथिदेवा, भारतजनताऽहम्॥
भावार्थः अहं भारतस्य (i) …………………… सदैव उत्सवात् प्रेमकर्मी श्रमात् च प्रेमकर्मी अस्मि। मह्यं पदयात्रा (ii) …………………… च सदैव रोचेते। अहं (iii) …………………… क्रीडासु सदैव आसक्ता वर्ते (iv) …………………… च देवतुल्यान् मन्ये।।

मजूषा- अतिथीन्,                 देशाटनं लोकानाम्,                  जनता

उत्तरम्:
(i)जनता
(ii) देशाटनं
(iii) लोकानाम्
(iv) अतिथीन्

(6) मैत्री मे सहजा प्रकृतिरस्ति, नो दुर्बलतायाः पर्यायः।
मित्रस्य चक्षुषा संसार, पश्यन्ती भारतजनताऽहम्॥
भावार्थः अहं भारतीया जनता अस्मि। मित्रता (i) …………………… सामान्यः एव स्वभावः वर्तते, अयं मम (ii) …………………… पर्यायवाची नास्ति। अहं सम्पूर्ण जगत् (iii) …………………… नेत्राभ्याम् एव (iv) ……………………

मञ्जूषा- दुर्बलतायाः,              मित्रस्य,               मम,                पश्यामि

उत्तरम्:
(i) मम
(ii) दुर्बलतायाः
(iii) मित्रस्य
(iv) पश्यामि

(7) विश्वस्मिन् जगति गताहमस्मि, विश्वस्मिन् जगति सदा दृश्ते।
विश्वस्मिन् जगाति करोमि कर्म, कर्मण्या भारतजनताऽहम्॥
व्याख्याः अहम् भारतस्य जनता (i) …………………… विश्वे भ्रमामि, अहं सदैव (ii) …………………… विश्वं पश्यामि, अहं सम्पूर्ण विश्वे कार्यं कृत्वा (iii) …………………… करोमि यत: अहम् (iv) …………………… भारतीया जनता अस्मि ।

मञ्जूषा- उन्नतिम्,                  कर्मशीला,                      सम्पूर्ण,                  सम्पूर्णे।

उत्तरम्:
(i) सम्पूर्णे
(ii) सम्पूर्ण
(iii) उन्नतिम्
(iv) कर्मशीला

प्रश्न 4.
श्लोकानां ‘क’ भागस्य ‘ख’ भागेन सह मेलनं कुरुत-(श्लोकों का ‘क’ भाग के साथ ‘ख’ भाग का मेल कीजिए-)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम् Q4
उत्तरम्:
(i) (ग) नो दुर्बलतायाः पर्यायः।
(ii) (घ) कर्मण्या भारतंजनताऽहम्।
(iii) (क) मम नृत्यैः मुग्धं समं जगत्।
(iv) (ख) मन्ये च कुटुम्बं वसुन्धराम्।
(v) (ज) साहित्यकला-सङ्गीतपरा।
(vi) (ङ) शालीना भारतजनताऽहम्।
(vii) (च) रसभरिता भारतजनताऽहम्।
(viii) (छ) विवेका भारत जनताऽहम्।

प्रश्न 5.
रेखाकितानां पदानां स्थानेषु प्रश्नवाचकं पदं चित्वा लिखत–(रेखांकित पदों के स्थानों पर प्रश्नवाचक पदों को चुनकर लिखिए-)
(i) अहम् भारतजनता शालीना अस्मि।
(क) का
(ख) कीदृशी
(ग) कः
(घ) कीदृशा

(ii) अहम् कुलिशात् अपि कठिना अस्मि।
(क) कस्मात्
(ख) कुतः
(ग) कीदृशात्
(घ) कस्याः

(iii) अहं समस्ते संसारे निवसामि।।
(क) कः
(ख) के
(ग) किम्
(घ) का

(iv) अहं वसुन्धरां कुटुम्बं मन्ये।
(क) का
(ख) कम्
(ग) काम्
(घ) किम्

(v) अहं श्रेयः प्रेयः च उभयं चिनोमि।
(क) किम्
(ख) कम्।
(ग) कः
(घ) का

(vi) अहम् अध्यात्म सुधा तटिनी स्नानैः परिपूता अस्मि।
(क) कः
(ख) के
(ग) कथम्
(घ) कीदृशी

(vii) मम नृत्यैः मुग्धं समं जगत्।
(क) कस्य
(ख) कस्याः
(ग) कस्मात्
(घ) कस्मै

(viii) मैत्री मे सहजा प्रकृतिः अस्ति।
(क) का
(ख) किम्
(ग) कः
(घ) काः

(ix) विश्वस्मिन् जगति अहं गतास्मि।
(क) कीदृशम्
(ख) कीदृशः
(ग) कीदृशे
(घ) कीदृशी

(x) अहं मित्रस्य चक्षुषा संसारं पश्यन्ती अस्मि।
(क) कया
(ख) का
(ग) काः
(घ) केन
उत्तरम्:
(i) (ख) कीदृशी
(ii) (क) कस्मात्
(iii) (घ) का
(iv) (ग) काम्
(v) (क) किम्
(vi) (ग) कथम्
(vii) (ख) कस्याः
(viii) (क) का
(ix) (ग) कीदृशे
(x) (घ) केन

प्रश्न 6.
पर्याय पदानि मेलयत-(पर्यायवाची पदों को मिलाइए-)
NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 7 भारतजनताऽहम् Q7
उत्तरम्:
(i) शालीना
(ii) परिपूता
(iii) सहजा
(iv) प्रकृतिः
(v) चक्षुषा
(vi) मैत्री
(vii) देशाटनम्
(viii) समम्
(ix) संसारे
(x) कुटुम्बम् (
xi) कुलिशात्।

पाठ का परिचय (Introduction of the Lesson)
प्रस्तुत कविता आधुनिक कविकुलशिरोमणि डॉ० रमाकान्त शुक्ल द्वारा रचित काव्य ‘भारतजनताऽहम्’ से साभार उद्धृत है। इस कविता में कवि भारतीय जनता के सरोकारों, विविध कौशलों, विविध रुचियों आदि का उल्लेख करते हुए बताते हैं कि भारतीय जनता की क्या-क्या विशेषताएँ हैं।

पाठ-शब्दार्थ एवं सरलार्थ |
(क) अभिमानधना विनयोपेता, शालीना भारतजनताऽहम्।
कुलिशादपि कठिना कुसुमादपि, सुकुमारा भारतजनताऽहम्॥
शब्दार्थ : अभिमान-स्वाभिमान। विनय-उपेता-नम्रता से भरी हुई। शालीना-अच्छे गुणों वाली। भारतजनता-भारतीय जनता। कुलिशात्-वज्र से। कठिना-कठोर। सुकुमारा-अतीव कोमल।।
सरलार्थ:-स्वाभिमान रूपी धन वाली, विनम्रता से परिपूर्ण (भरी हुई), अच्छे स्वभाव वाली मैं भारत की जनता हूँ। वज्र से भी कठोर, फूल से भी अधिक कोमल मैं भारत की जनता हूँ।

(ख) निवसामि समस्ते संसारे, मन्ये च कुटुम्बं वसुन्धराम्।
प्रेयः श्रेयः च चिगोम्युभ्यं, सुविवेका भारतजनताऽहम्॥
शब्दार्थ : निवसामि-निवास करती हूँ। समस्ते-सारे। संसारे-संसार में। मन्ये-मानती हूँ। कुटुम्बम्-परिवार (को) प्रेयः-भौतिक सुख को। श्रेयः-आध्यात्मिक सुख को। चिनोमि-चुनती हूँ। उभयम्-दोनों को। सुविवेका-विवेकशील (विवेक बुद्धि वाली)।
सरलार्थः-मैं सारे संसार में निवास करती हूँ और पूरी धरती को परिवार मानती हूँ। रुचिकर और। कल्याणकारी दोनों प्रकार की वस्तुओं को चुनती हूँ। मैं विवेकशील भारत की जनता हूँ।

(ग) विज्ञानधनाऽहं ज्ञानधना, साहित्यकला-सङ्गीतपरा।
अध्यात्मसुधातटिनी-स्नानैः, परिपूता भारतजनताऽहम्॥
शब्दार्थ : विज्ञानधना-विज्ञान रूपी धन वाली। ज्ञानधना-ज्ञान रूपी धन वाली। परा-निपुण। अध्यात्म सुधातटिनी-अध्यात्म के अमृत की नदी (में)। स्नानैः-स्नान करने से। परिपूता-पवित्र।
सरलार्थ :-मैं विज्ञान रूपी धन वाली, ज्ञान रूपी धन वाली हूँ। मैं साहित्य, कला और संगीत में निपुण हूँ। मैं अध्यात्म रूपी अमृतमयी नदी में स्नान करने से पूर्ण पवित्र भारत की जनता हूँ।

(घ) मम गीतैर्मुग्धं समं जगत्, मम नृत्यैर्मुग्धं समं जगत्।।
मम काव्यैर्मुग्धं समं जगत्, रसभरिता भारतजनताऽहम्॥
शब्दार्थ : मम-मेरे गीतैः-गीतों से। मुग्धम्-मोहित है। समम्-सारा। जगत्-संसार। नृत्यैः-नृत्यों (नाच) से। काव्यैः-कविताओं से। रसभरिता-रस से भरी हुई। भारतजनता- भारत की जनता।।
सरलार्थः-मेरे गीतों से सारा संसार मोहित है, मेरे नृत्यों से सारा संसार मोहित है। मेरे काव्यों (कविताओं) से सारा संसार मोहित है। मैं रस (आनन्द के रस) से भरी (परिपूर्ण) हुई भारत की जानता हूँ।

(ङ) उत्सवप्रियाऽहं श्रमप्रिया, पदयात्रा-देशाटन-प्रिया।
लोकक्रीडासक्ता वर्धेऽतिथिदेवा, भारतजनताऽहम्॥
शब्दार्थ : उत्सवप्रिया-उत्सवों से प्रेम करने वाली। श्रमप्रिया-मेहनत से प्रेम करने वाली। पदयात्रा-पैदल यात्रा। देशाटन-प्रिया-देश के भ्रमण से प्रेम करने वाली। लोकक्रीडासक्ती-जनता के खेलों पर आकर्षित। वर्धे-बढ़ाती हूँ। अतिथिदेवा-अतिथि को देवता की तरह मानने वाली।
सरलार्थ:-मैं उत्सवों से प्रेम करने वाली, परिश्रम (मेहनत) से प्रेम करने वाली, पद (पैदल की) यात्राओं तथा देश में भ्रमण से प्रेम करने वाली हूँ। मैं प्रजाओं (लोक) के खेलों पर मोहित, अतिथियों को देवता की तरह समझने वाली भारत की जनता हूँ।

(च) मैत्री मे सहजा प्रकृतिरस्ति, नो दुर्बलतायाः पर्यायः।
मित्रस्य चक्षुषा संसार, पश्यन्ती भारतजनताऽहम्॥
शब्दार्थ : मैत्री-मित्रता। मे-मेरी। सहजा-सामान्य। नः (न)-नहीं। दुर्बलतायाः-कमजोरी का।। पर्यायः-पर्यायवाची (दूसरा नाम)। मित्रस्य-मित्र की। चक्षुषा-आँखों से। संसाराम्-संसार को। पश्यन्ती-देखती हुई (देखने वाली)। अहम्-मैं।
सरलार्थ:-मित्रता मेरी सामान्य आदत (स्वभाव) है, यह मेरी दुर्बलता (कमज़ोरी) का पर्याय नहीं है। मैं मित्र की दृष्टि से संसार को देखती हुई भारत की जानता हूँ।

(छ) विश्वस्मिन् जगति गताहमस्मि, विश्वस्मिन् जगति सदा दृश्ते।
विश्वस्मिन् जगाति करोमि कर्म, कर्मण्या भारतजनताऽहम्॥
शब्दार्थ: विश्वस्मिन्-सारे जगति-संसार में गता-गई हुई। अहमस्मि-मैं हूँ। सदा-हमेशा। दृश्ये-देखती हूँ। कर्म-काम को। करोमि-करती हूँ। कर्मण्या-कर्म से युक्त (कर्मशील)।
सरलार्थः-मैं इस सम्पूर्ण विश्व में गई हुई हूँ. मैं इसे सम्पूर्ण विश्व को सदा देखती हूँ। मैं इस सम्पूर्ण विश्व में कार्य (कर्म) करती हूँ, मैं कर्मशील (कार्य करने वाली) भारत की जनता हूँ।

More CBSE Class 8 Study Material