Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 10 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 10 with Solutions
अवधि: : होरात्रयम्
पूर्णाड्का: : 80
सामान्य निर्देशः
सैंपल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
रवण्ड: – ‘क’ (अपठित-अवबोधनम्)
(अंक : 10)
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
विद्याध्ययनं परिसमाप्य गुरुदक्षिणां दातुं उत्सुकः असौ कौत्सः एकदा गुरुम् उपगम्य निजेच्छ प्रकटितवान्। तस्य वचः श्रुत्वा गुरुणा कथितम्-“तव विशुद्धया श्रद्धया, उत्कृष्टया भावनया परमसेवया च नितान्तमस्मि प्रीतः। तस्मात् नाहं कामये अन्यां काञ्चित् दक्षिणाम्।” आचार्य वाक्यम् श्रुत्वा कौत्सः पुनः अवदत्-“यदि न ग्रहीष्यन्ति भवन्तः मम सकाशात् किमपि, तदा मम अध्ययनं व्यर्थम् एवेति में विश्वासः। एवं रीत्या यदा कौत्सः वारं-वारम् आग्रहं कृतवान् तदा कुपितेन गुरुणा कथितम्-“त्वम् मम सकाशात् चतुर्दश विद्याः अधीतवान् असि, अत: चतुर्दशकोटी: स्वर्णमुद्रान् मह्यम् देहि इति। गुरोः वचनं श्रुत्वा कौत्सस्य मनसि चिन्ता जाता, इयत्यः मुद्राः कुतः आनेया:? इति । न च दृश्यते कश्चन अन्यो जनः एतावत् धनं दातुं समर्थः तस्मात् दातॄणां मध्ये श्रेष्ठस्य रघो: सकाशम् एव चलितव्यम् इति विचार्य कौत्सः रघोः समीपम् उपागच्छत् ।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) कौत्स: गुरुम् उपगम्य किम् प्रकटितवान् ?
(ii) कस्य वचनं श्रुत्वा कौत्सस्य मनसि चिन्ता जाता?
(iii) कौत्सः कस्य समीपम् उपागच्छत् ?
उत्तर:
(i) निजेच्छां।
(ii) गुरो:।
(iii) रघो:।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) आचार्यवाक्यं श्रुत्वा कौत्सः पुनः किम् अवदत्?
(ii) कुपितेन गुरुणा कौत्सं किम् कथितम्?
(iii) तस्य वचः श्रुत्वा गुरुणा किम् कथितम्?
उत्तर:
(i) “यदि न ग्रहीष्यन्ति भवन्तः मम सकाशात् किमपि, तदा मम अध्ययनं व्यर्थम एवेति मे विश्वासः।”
(ii) कुपितेन गुरुणा कथितम्—”त्वम् मम सकाशात् चतुर्दश विद्याः अधीतवान् असि, अतः चतुर्दशकोटी: स्वर्णमुद्राः मह्यम् देहि इति।”
(iii) तस्य वचन श्रुत्वा गुरुणा कथितम्-“तव विशुद्धया श्रद्धया, उत्कृष्टया भावनया परम सवेया च नितान्तमस्मि प्रीतः।”
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। (द्वित्रिशब्दात्मक-वाक्यम्) 1
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर:
शीर्षकम् – कौत्सस्य गुरु दक्षिणा/गुरो: वचनम्
(ई) निर्देशानुसारं उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘प्रकटितवान्’ इति क्रियापदस्य किं कर्तृपदं गद्यांशे प्रयुक्तम्?
(क) उत्सुकः
(ख) कौत्सः
(ग) गुरुम्
(घ) शिष्यः
उत्तर:
(ख) कौत्सः
(ii) ‘ग्रहीतुम्’ इति पदस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम्?
(क) दातुम्
(ख) दक्षिणाम्
(ग) वाक्यम्
(घ) नेतुं
उत्तर:
(क) दातुम्
(iii) ‘विशुद्धया श्रद्धया’ अनयोः पदयोः किं विशेषणपदम्?
(क) श्रद्धया
(ख) विशुद्धया
(ग) भावनया
(घ) सेवया
उत्तर:
(ख) विशुद्धया
(iv) ‘असौ’ इति सर्वनामपदं कस्य संज्ञास्थाने प्रयुक्तम्?
(क) कौत्सस्य
(ख) गुरोः
(ग) दक्षिणायाः
(घ) अन्य:
उत्तर:
(क) कौत्सस्य
रवण्ड: ‘रव’ (रचनात्मक-कार्यम्)
(अंक : 15)
2. पटना निवासी भवान् घनानन्दः अस्ति। दीपमाला विषये स्व मित्रं परमानदं प्रति लिखितम् इदं पत्रं मञ्जूषायाः सहातया पूरयत। (1/2 × 10 = 5)
(आप पटना निवासी घनानन्द है। दीपमाला के विषय में अपने मित्र परमानन्द को लिखे गये इस पत्र को मञ्जूषा की सहायता से पूरा कीजिये)
केशवकुंज
(i)……..
दिनाङ्कः
प्रियं मित्रम्
(ii)………..
नमोनमः।
अत्र कुशलं तत्रास्तु। अस्मिन् वर्षे मया (iii)….. परिवारिक जनानां मध्ये स्थित्वा दीपमालिकोत्सव: मानित : रणबन्धुभिः सह मिलित्वा (iv)…… दीपकाः प्रदीप्तो:। पचिद् विविधाकाराः बलमाः, क्वचित् च (v)….. संस्थिताः। रात्रौ (vi)……… अपि विहितम्। मम मात्रा गृहे विविधानि मिष्टान्नानि निर्मितानि। अस्माभिः स्वयमपि तस्य आस्वादनं कृतं, मित्रेभ्यः (Vii)…… तस्य वितरणं कृतम्। अपूर्वेयं (viii)….. | आशासे भवताऽपि दीप-मालिकोत्सवः महतोत्साहेन मामितः भवेत्।
(ix)…… सहितम्
भवदीय मित्रम्
(x)………..|
उत्तर:
(i) पाटलीपुत्रतः
(ii) परमानन्द
(iii) चतु:वर्षान्तरं
(iv) असंख्यका:
(v) मोमवर्तिका:
(vi) लक्ष्मीपूजनम्
(vii) बन्धुबान्धवेभ्यो पि
(viii) स्मृति:
(ix) धन्यवादेन
(x) घनानन्द :
मञ्जूषा-लक्ष्मीपूजनम्, स्मृतिः, परमानन्द, असंख्यकाः धन्यवादेन, बन्धुबान्धवेभ्योऽपि, मोमवर्त्तिका, चतु:वर्षान्तरं, घनानन्दः, पाटलीपुत्रतः
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत (1 × 5 = 5)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मंजूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
(i) अस्मिन् चित्रे वर्षा कालस्य सर्वत्र हरीतिमा दृश्यते।
(ii) आकाशे मेघा: आच्छादिता: सन्ति।
(iii) बालका: बालिकाः च कर्गदनौकामि: क्रीडन्ति।
(iv) द्वे बालिके बालक: च हस्ते छत्रं गृहीत्वा गच्छन्ति।
(v) अस्मिन् चित्रे मण्डूकाः सन्ति च द्वौ वृक्षौ स्तः।
मञ्जूषा-क्रीडन्ति, वर्षाकालः, मण्डूकाः, कर्गदनौका आकाशे, हस्ते, छत्रे, मेघाः, हरीतिमा, मेघाः, सर्वत्र, स्तः, भवति। बालकाः, बालिका।
अथवा
मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत। (मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“मम प्रिय कविः ”
उत्तर:
(i) मम प्रियकवि: उपमा अलंकारस्य प्रणेता कालिदास: अस्ति।
(ii) सः संस्कृतस्य अद्वितीयः विद्वान् आसीत् ।
(iii) सः कविषु श्रेष्ठः आसीत्।
(iv) ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम् ‘ तस्य प्रमुखा रचना अस्ति।
(v) अस्मिन् नाटके प्रकृतिवर्णनम् अदभुतम् अस्ति।
मञ्जूषा-कालिदासः, संस्कृतस्य, अद्वि तीयः, कवीनां, उपमा अलंकारस्य, अभिज्ञानशाकुन्तल प्रकृतिवर्णनम्।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम्) (1 × 5 = 5)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) तुम सदा सत्य बोलो।
You should always speak the truth
(ii) गंगा हिमालय से निकलती है।
The Ganga originate from the Himalays.
(iii) बगीचे के दोनों ओर वृक्ष हैं।
There are trees on either side of the Garden.
(iv) पिता पुत्र पर गुस्सा करता है।
Father is angry with son.
(v) संस्कृत सभी भाषाओं की जननी है।
Sanskrit is the mother of all languages.
(vi) कल मैंने सिनेमा देखा।
Yesterday I watched a movie.
(vi) कल हम लोग विद्यालय जाएंगे।
Yesterday I watched a movie.
(vii) कल हम लोग विद्यालय जाएँगे।
Tomorrow we will go to school.
उत्तर:
(i) त्वम् सदा सत्यं वद।
(ii) गंगा हिमालयात् निःसरति।
(iii) उद्यानम् उभयतः वृक्षाः सन्ति।
(iv) जनक: पुत्राय क्रुध्यति।
(v) संस्कृतम् सर्वासाम् भाषाणाम् जननी अस्ति।
(vi) ह्य: अहं चलचित्रम् अपश्यम्।
(vii) श्व: वयं विद्यालयं गमिष्याम:।
रवण्ड: – ‘ग’ (अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्)
(अंक : 25)
5. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के संधि अथवा संधि-विच्छेद कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) प्रकृतिरेव शरणं गच्छ।
(ii) करणीयं बहिरन्तर्जगति।
(iii) प्रवासोऽयं दारुणश्च।
(iv) घिङ्मामेव भूतम्।
(v) अद्यैव उदात्तस्य समुदाचारः।
उत्तर:
(i) प्रकृति: + एव
(ii) बहि: + अन्तः $+$ जगति
(iii) दारुण: + च
(iv) धिक + मामेव
(v) सम् + उत् + आचार:
6. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च।
(क) उपरामम्
(ख) रामसमीपम्
(ग) रामस्य समीप
(घ) रामेण सहितम्
उत्तर:
(क) उपरामम्
(ii) भयाकुलं व्याघ्रं दृष्ट्वा शृगालः हसन् आह।
(क) भय आकुल:
(ख) भयात् आकुलम्
(ग) भया कुलं
(घ) भयेन आकुल:
उत्तर:
(ख) भयात् आकुलम्
(iii) कृष्ण वर्ण त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम्?
(क) कृष्ण: वर्णः
(ख) कृष्ण: वर्ण: यत्
(ग) कृष्ण : वर्ण: यस्यसः
(घ) कृष्णं वर्णयस्य सः
उत्तर:
(क) कृष्ण: वर्णः
(iv) माता च पिता च आगच्छतः।
(क) मातापितरम्
(ख) पितामातृ
(ग) पितरौं
(घ) पितामातरौं
उत्तर:
(ग) पितरौं
(v) अहः च निशा च ईश्वरः ध्यातव्यः।
(क) अहोनिशा
(ख) अहर्निशा
(ग) अहर्निशम्
(घ) अहर्निशायाम्
उत्तर:
(ग) अहर्निशम्
7. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत- (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) वने हरिण + डीप् चरति।
(क) हरिणः
(ख) हरिणा
(ग) हरिणी
(घ) हरिणा:
उत्तर:
(ग) हरिणी
(ii) पुत्रस्य उक्तिः एव तस्य कृतज्ञ + तल् सूचयति।
(क) कृतज्ञता
(ख) कृतघ्नः
(ग) कृतज्ञ
(घ) कृतज्ञम्
उत्तर:
(क) कृतज्ञता
(iii) चित्ते वाचि क्रियायां च एकरूपता एव सम + त्व उच्यते।
(क) समत्
(ख) समत्वम्
(ग) समता
(घ) समत्व
उत्तर:
(ख) समत्वम्
(iv) लक्ष्मीवान् लक्षम्याः आदरं कुर्यात्
(क) लक्ष्मी + मतुप्
(ख) लक्ष्मी + वतुप्
(ग) लक्ष्मी + भवतु
(घ) लक्ष्मी + ङीन्
उत्तर:
(क) लक्ष्मी + मतुप्
(v) अस्माकं देशस्य रक्षा सैनिकाः कुर्वन्ति।
(क) सैनिक + तल्
(ख) सैनिक + ठक्
(ग) सेना + ठक्
(घ) सेन + ठक्
उत्तर:
(ग) सेना + ठक्
8. अधोलिखितानां वाक्यानां वाच्य परिवर्तनं कृत्वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों का वाच्य परिवर्तन करके विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) त्वम् पुस्तकालयं गच्छसि।
(क) त्वया पुस्तकालयः गम्यते।
(ख) त्वया पुस्तकालयं गम्यते।
(ग) अहं पुस्तकालयं गम्यते।
(घ) त्वंपुस्तकालयः गम्यते।
उत्तर:
(क) त्वया पुस्तकालयः गम्यते।
(ii) अहम् पत्रं लिखामि।
(क) मया पत्राणि लिख्यते।
(ख) मया पत्रं लिख्यते।
(ग) अहं पत्रं लिख्यते।
(घ) मयापत्रेण लिख्यते।
उत्तर:
(ख) मया पत्रं लिख्यते।
(iii) जनैः समाचारपत्रं पठ्यते।
(क) जना समाचारपत्र पठति।
(ख) जना समाचारपत्रः पठन्ति।
(ग) जना: समाचारपत्रं पठन्ति ।
(घ) जनाः समाचार-पत्रेण पठन्ति
उत्तर:
(ग) जना: समाचारपत्रं पठन्ति ।
(iv) उद्याने खगाः सन्ति।
(क) उद्यान: खगः भूयते।
(ख) उद्याने खगैः भूयते।
(ग) उद्याने खगाः भूयते।
(घ) उद्याने खगाः भवन्ति
उत्तर:
(ख) उद्याने खगैः भूयते।
9. अधोलिखिते दिनचर्चायां रिक्तस्थानानि कालबोधक शब्दैः पूरयत। (केवलं प्रश्न चतुष्ट्य म्) (1 × 4 = 4)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए) (केवल चार प्रश्न)
(i) 7:00………. वादने प्रात: समाचार-प्रसारणम्।
(ii) 7:45………… वादने प्रात: योगः प्रसारणम् ।
(iii) 9:00…………. वादने रामायणम् प्रसारणम्।
(iv) 10:15…………… वादने पुनः समाचार प्रसारणम्।
(v) 11:30……….. वादने कृषि दर्शनम् प्रसारणम्।
उत्तर:
(i) सप्त
(ii) पादोन अष्ट
(iii) नव
(iv) सपाद दश
(v) सार्ध एकादश
10. मञ्जूषायां प्रदतैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखतेषु वाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत। (केवल प्रश्नत्रयम)
(मञ्जूषा में दिये गये उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए) (केवल तीन प्रश्न) (1 × 3 = 3)
(i) धनं विना जीवनं …………।
(ii) अश्वाः प्राणत्राणाय ……….. अधावन्।
(iii) ……… एक विशालं भवनम् अस्ति।
(iv) गजः ……….. चलति।
उत्तर:
(i) वृथा
(ii) इतस्तत:
(iii) अत्र
(iv) शनै:
मञ्जूषा- इतस्ततः, वृथा, शनैः, अत्र
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदम् अशुद्धम् अस्ति, शुद्धं पदं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं, शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) भवान् कुत्र गच्छन्ति।
(क) भवताम्
(ख) भवन्तः
(ग) भवन्तम्
(घ) भवता
उत्तर:
(ख) भवन्तः
(ii) ते फलानि पतन्ति।
(क) सा
(ख) तत्
(ग) तानि
(घ) तान्
उत्तर:
(ग) तानि
(iii) सः कदा चलचित्रं द्रक्ष्यामि।
(क) पश्यति
(ख) पश्यथ:
(ग) द्रक्ष्यथः
(घ) पश्यामि
उत्तर:
(क) पश्यति
(iv) वयम् सर्वे प्रात: उद्यानं गच्छन्ति।
(क) गच्छति
(ख) गच्छामः
(ग) गच्छसि
(घ) गच्छथ
उत्तर:
(ख) गच्छामः
रवण्ड: ‘घ’ (पठित-अवबोधनम्)
(अंक : 30)
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-(05)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
सा च- ‘भो वासव! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि। स: दीन: इति जानन्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति। सः कृच्छ्रेण भारमुवहति । इतरमिव धुरं वोढुं स: न शक्नोति। एतत् भवान् पश्यति न? इति प्रत्यवोचत्। भद्रे! नूनम! सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि तव अस्मिन्नेव एतादृशं वात्सल्यं कथम्? इति इन्द्रेण पृष्टा सुरभिः प्रत्यवोचत्। अपत्येषु च सर्वेषु जननी तुल्यवत्सला एव। तथापि दुर्बले सुते मातु: अभ्यधिका कृपा सहजैव। अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत/पश्यतः एव सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जातः ।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा का रोदिति?
(ख) कृषक: कम् पीडयति?
(ग) सर्वत्र किम् सञ्जातः?
उत्तर:
(क) सुरभि:
(ख) तम् (वृषभम्)
(ग) जलोपप्लव:।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्). (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) सुरभिः इन्द्राय किम् अवदत् ?
(ख) इन्द्रः सुरभिं किम् अपृच्छत् ?
(ग) क: जानन्नति तं बहुधा पीडयति?
उत्तर:
(क) सुरभि: अवदत् “भो वासव ! अहं पुत्रस्य दैन्यं… एतत् भवान् पश्यति न ?”
(ख) इन्द्रः अपृच्छत्: “भद्रे! नूनम। सहस्त्राधिकेषु……….वात्सल्यं कथम् ?
(ग) कृषक: जानन्नपि तं बहुधा कारणेन पीडयति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि’ इत्यस्मन् वाक्ये किं कर्तृपदं प्रयुक्तम्
(ख) ‘सहस्राधि केषु पुत्रेषु’ इत्यत्र किं विशेष्यपदम् अस्ति?
(ग) ‘वेगयुता वायुना इत्यर्थे किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(क) रोदिमि
(ख) पुत्रेषु
(ग) चण्डवातेन
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
अमन्त्र मक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम् ।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति, योजकस्तत्र दुर्लभः॥
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) अक्षरं कीदृशं न भवति?
(ख) मूलं कीदृशं न भवति?
(ग) तत्र कः दुर्लभः?
उत्तर:
(क) मन्त्ररहितम्
(ख) अनौषधम्
(ग) योग्य:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) कीदृशः पुरुषः वास्तविकः पुरुषः न भवति?
(ख) औषधम् कुतः प्राप्यते?
(ग) संसारे व्यवहारे कीदृशं अक्षरं न व्यवहारा कृता?
उत्तर:
(क) अयोग्यः पुरुषः वास्तविकः पुरुषः न भवति।
(ख) औषधं मूलात् प्राप्यते।
(ग) संसारे व्यवहारे अमन्त्रक्षरं सर्वदा न व्यवहारा कृता।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) न अस्ति औषधम् अस्ति’ इत्यस्मिन् वाक्ये किं क्रियापदं प्रयुक्तम?
(ख) मन्त्रम् इति पदस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम?
(ग) अयोग्यः पुरुष’ इति अनयोः पदयोः किं विशेषण पदं प्रयुक्तम?
उत्तर:
(क) आस्ति
(ख) अमन्त्रम्
(ग) अयोग्य:
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
काकः – रे परभृत् ! अहं यदि तव संततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिकाः? अतः अहम् एव करुणापर: पक्षिसम्राट् काकः।
गजः समीपतः एवागच्छन् अरे! अरे! सर्वा वार्ता शृण्वन्नेवाहम् अत्रागच्छम्। अहं विशालकायः बलशाली, पराक्रमी च। सिंहः वा स्यात् अथवा अन्य: कोऽपि। वन्यपशून् तु तुदन्तं जन्तमहं स्वशण्डेन पोथयित्वा. मारयिष्यामि। किमन्यः कोऽप्यस्ति एतादृशः पराक्रमी। अतः अहमेव योग्य: वनराजपदाय।
वानरः – अरे! अरे! एवं वा (शीघ्रमेव गजस्यापि पुच्छं विधूय वृक्षोपरि आरोहति।)
(गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कूदित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।)
सिंहः – भोः गज! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः – एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्यः वनराजपदाय येन विशालकाय पराक्रमिणं, भयंकर चापि सिंह गजं वा पराजेतुं समर्था अस्मांक जातिः। अत: वन्यजन्तूनां रक्षायै वयमेव क्षमाः।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘यदि तव सन्ततिं न पालयामि’ इति कस्य कथनम्?
(ख) विशालकाय: बलशाली चकः अस्ति?
(ग) वन्यजन्तूनां रक्षायै के एवक्षमाः?
उत्तर:
(i) काकस्य
(ii) गज:
(iii) वानरा:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) पक्षिसम्राट कीदृश?
(ख) वार्ता क; पणोति?
(ग) गज: केन वृक्षम् आलोडयितु मिच्छति?
उत्तर:
(क) पक्षिसम्राट काकः करुणापरः।
(ख) सर्वां वार्तां श्रुत्वागजः आगच्छत्।
(ग) गजः तं वृक्षम् स्वशुण्डेन आलोडपितुम् इच्छति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘अहं करुणापरः काकः इत्यत्र किं कर्तृपदं प्रयुक्तम?
(ख) सर्वां वातां इत्यत्र किं विशेष्यपदम् अस्ति?
(ग) ‘अक्षमाः’ इति पदस्य स्थाने किं विलोमपद प्रयुक्तम?
उत्तर:
(क) काक:
(ख) वार्तों
(ग) क्षमा:
15. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्न निर्माणं कुरुत। (केवलं प्रश्नचतुष्ट्र) (1 × 4 = 4)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए। (केवल चार प्रश्न)
(i) बुद्धिमती पितुहं प्रति चलिता।
(ii) माम् निजगले बद्ध्वा चल सत्वरम्।
(iii) शकटीयानम् कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति।
(iv) शतं शकटीयानम् धूम॑ मुञ्चति।
(v) प्रकृप्याः सन्निधौ वास्तविकं सुखं विद्यते।
उत्तर:
(i) कम्
(ii) कुत्र
(iii) किम्
(iv) कति
(v) कस्या:
16. मञ्जूषातः समुचित पदानि चित्वा अधोलिखित श्लोकस्यः अन्वयं पूरयत- (1 × 4 = 4)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा कीजिए।)
वाक्पटु धैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते॥
अन्वयः-मन्त्री (i)…….. धैर्यवान् (ii)….. अपि अकातरः (अस्ति ) स: (iii)…… केन अपि (iv)……. न पूरिभूयते ।
उत्तर:
(i) वाक्यपटु:
(ii) सभायाम्
(iii) परै:
(iv) प्रकारेण
मञ्जूषा-परैः, प्रकारेण, सभायाम्, वाक्पटुः
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत।
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुनः लिखिए।)
“बुद्धिर्बलवती तन्वि सर्वकार्येषु सर्वदा।”
भावार्थ:-अस्य भावोऽस्ति यत् अस्मिन् संसारे सर्वेषु (i)……… च बुद्धि एव बलयुक्ता भवति (ii)…… बलस्य अग्रे कस्यापि (iii)…… कदापि न तिष्ठति। अयमेव जनः (iv)…….. पूरयितुं शक्नोति।
उत्तर:
(i) कालेषु
(ii) बुदि:
(iii) बलं
(iv) स्वकल्पना:।
मञ्जूषा-स्वकल्पनाः, बलं, बुद्धिः, कालेषु
17. अधोलिखित-कथांशं समुचितक्रमेण लिखत (2 × 8 = 4)
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) शुचि-पर्यावरणम् आवश्यकम् अस्ति।
(ii) वायु-प्रदूषणम् भवति ।
(iii) महानगरेषु चलनं कठिनं भवति ।
(iv) वाष्पयानमाला ध्वानं वितरन्ती संधावति।
(v) शतशकटीयानं कज्जलमलिन धूमं मुञ्चति।
(vi) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ताः पङ्क्तय: धावन्ति।
(vii) पर्यावरण प्रदूषितं भवति।
(viii) शकटीयानम् धूमं मुञ्चति।
उत्तर:
(viii) शकटी यानम् धूम मुक्चति।
(v) शतशकटीयान कज्जलमलिन धूमं मुख्चति।
(iv) वाष्पयानमाला ध्वानं वितरन्ती संधावति।
(vi) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ता: पड़क्तय: धावन्ति।
(ii) वायु-प्रदूषणं भवति।
(iii) महानगरेषु चलनं कठिन भवति।
(vii) पर्यावरणं प्रदूषितं भवति ।
(i) शुचि-पर्यावरणम् आवश्यकम् अस्ति।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखातिपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत- (केवलं प्रश्नत्रयम्)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न) (1 × 3 = 3)
(i) सहसा प्रवर्ष: समजायत।
(क) वृषभः
(ख) वृष्टिः
(ग) मेघाः
(घ) कृषक:
उत्तर:
(ख) वृष्टिः
(ii) तम् दृष्ट्वा सुराधिप: अपृच्छत् ।
(क) इन्द्रः
(ख) विष्णु:
(ग) शङ्करः
(घ) सुरभिः
उत्तर:
(क) इन्द्रः
(iii) भारस्य वहने स्वर: वीरः भवति।
(क) अश्वः
(ख) गजः
(ग) गर्दभः
(घ) वृषभः
उत्तर:
(ग) गर्दभः
(iv) सुधियः सर्वत्र पूज्यन्ते।
(क) विद्वांसः
(ख) मूर्खा:
(ग) विद्वान्
(घ) कवयः
उत्तर:
(क) विद्वांसः