Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 2 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 2 with Solutions
अवधिः : होरात्रयम्
पूर्णाड्काः : 80
सामान्य निर्देशः
सैंपल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
रवण्ड: ‘क’ – अपठित-अवबोधनम्
(अंक : 10)
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
गङ्गाम् उभयत: विविधैः वृक्षैः सुशोभिताः ग्रामाः आसन्। तत्र एकस्मात् ग्रामात् बहिः वृक्षस्य अध: एक जीर्णः कूपः आसीत्। तस्मिन् कूपे मण्डूकानाम् अधिपतिः गङ्गदत्त परिजनैः सह निवसति स्म। सः गङ्गदत्तः परिश्र. मं विनैव प्रभुत्वं प्राप्नोत् । अतः गर्वितः अभवत्। तस्य दुर्व्यवहारेण केचन प्रमुखाः मण्डूकाः, रुष्टाः जाताः। ते गङ्गदत्तम् अधिकारेण हीनं कृत्वा कूपात् बहिः कर्तुम् उद्यताः अभवन्। तद् ज्ञात्वा गङ्गदत्तः विषादम् अनुभवति स्म। ‘शत्रूणां नाशः कथं भवेत्’ इति एकान्ते चाटुकारैः सह मन्त्रणाम् अकरोत्। एकः नष्टबुद्धिः नाम मण्डूकः नत्वा अकथयत् – ‘नीतिं विना किमपि न सिद्धयति, शत्रुः शत्रुणाः नाशयित्यः इति नीतिः। एतेषां शत्रूणां नाशाय सर्पः सहायकः भविष्यति। सः वृक्षस्य कोटरे निवसति एवं संघर्ष: विनैव शत्रुनाशः भविष्यति।
(अ) एकपदेन उत्तरत । (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) जीर्ण: कूपः कस्य अधः आसीत्?
(ii) मण्डूकानाम् अधिपति कः आसीत् ?
(iii) सर्पः कुत्र निवसति स्म?
उत्तर:
(i) वृक्षस्य
(ii) गङ्रदत्तः
(iii) वृक्षस्यकोटरे
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत । (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) ग्रामाः कुत्र आसन्?
(ii) गंगदत्तः किमर्थं गर्वितः आसीत् ?
(iii) गंगदत्त चटुकारैः सह किमर्थ मन्त्रणाम् अक.रोत्?
उत्तर:
(i) ग्रामाः गङ्भाम् उभयतः आसन् ।
(ii) गंगदत्तः परिश्रमं विनैव प्रभुत्वं प्राप्नोत् इति गर्वितः अभवत्।
(iii) गड्नदत्तः शत्रुणां नाशं कथं भवेत् इति, मन्त्रणाम् अकरोत् ।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते कृते उयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। (द्वित्रिशब्दात्मक-वाक्यम्) (1)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर:
शीर्षक:-गड्नदत्त्त्य मंत्रिणा
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘प्रसन्नाः’ इति पदस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) अप्रसन्नाः
(ख) रुष्टाः
(ग) जाताः
(घ) प्रमुखाः
उत्तर:
(ख) रुष्टाः
(ii) ‘जीर्णः कूपः‘ इति अनयोः पदयोः किं विशेष्यपदम् ?
(क) जीर्णः
(ख) एक:
(ग) कूपः
(घ) आसीत्
उत्तर:
(ग) कूपः
(iii) ‘निवसति स्म’ इति क्रियापदस्य किं कर्तृपदं प्रयुक्तम् ?
(क) परिजनैः
(ख) गङ्गदत्तः
(ग) सह
(घ) मण्डूकः
उत्तर:
(ख) गङ्गदत्तः
(iv) ‘स्वामी’ इत्यस्य पदस्य कि पर्यायपदम् प्रयुक्तम् ?
(क) अधिपतिः
(ख) गङ्गदत्तः
(ग) परिजनैः
(घ) प्रभुत्वम्
उत्तर:
(क) अधिपतिः
रवण्ड: ‘रव’ – रचनात्मक कार्यम्
(अंक : 15)
2. भवान् गोविन्दराजः दिल्ली नगरे निवसति। भवतः मित्रम् वरदराजः परीक्षायां सफलतायै वर्धापनं प्रदानाय मित्रं प्रतिलिखित मञ्जूषापदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा उत्तर पुस्तिकायां पत्रं पुनः लिखत (1/2 × 10 = 5)
(आप गोविन्दराज दिल्ली शहर में रहते हैं। आपके मित्र वरदराज ने परीक्षा में सफलता के लिए बधाई देने हेतु मित्र को लिखे गये पत्र मञ्जूषा के पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके उत्तर पुस्तिका में पत्र को पुनः लिखिए।)
कावेरी छात्रावासः
प्रिय (ii)……… (i)…………
(iii)……….. तिथि ………..
अत्र कुशलं तत्रास्तु। विद्यालये नवम कक्षायाः (iv)……….. समुद्घोषितः। मया इण्टरनेट इति माध्यमेन तव परीक्षा परिणामः (v)……।अस्यां परीक्षायाम् त्वम् पञ्चनवतिः प्रतिशतम् (vi)….. प्राप्य समुत्तीर्णः। (vii)……….. कठोरः परिश्रमः सफलः जातः। त्वया न केवलम् आत्मनः अपि स्वकुटुम्बस्य अपि (viii)………. वधितम् । अहं उच्च-सफलतायै तुभ्यं हार्दिकं (ix)…… यच्छामि।
मातृ – पितृ चरणयोः प्रणामाः।
तव अभिन्न सुहृद्
(x)……।
उत्तर:
(i) दिल्ली
(ii) वरदराज
(iii) नमस्ते
(iv) परीक्षा परिणाम:
(v) विदितः
(vi) अङ्कान्
(vii) तव
(viii) यश:
(ix) वर्धापनम्
(x) गोविन्दराजः
मञ्जूषा-विदितः, गोविन्दराजः, वरदाज, दिल्ली, तव, अङ्कान्, यशः, नमस्ते, वर्धापनम्, परीक्षा परिणाम:
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दाना साहाय्येन पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत (1 × 5 = 5)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
(i) अस्मिन् चित्रे देवालस्य भव्यं दृश्यम् अस्ति।
(ii) अस्मिन् चित्रे एक साधु: एकः शिखाधारी च जन : अपि दृश्यतः।
(iii) चित्रे फलानि खाद्यानि जलपात्रं अपि च दृश्यन्ते।
(iv) चित्रे अनेका आपणानि अपि सन्ति।
(v) चित्रस्य दृश्यम् अति रमणीयम् अस्ति।
मञ्जूषा-वृक्षः, शिखाधारी जनः, खाद्यानि, फलानि, जलपात्रम्, देवालयः, आपणम्, दृश्यम्।
अथवा
मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत। (मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।
उत्तर:
(i) जनाः निद्रां परित्यक्त्य, आलस्यं विहाय प्रातः काले भ्रमणाय गच्छन्ति।
(ii) प्रातः काले भ्रमणं, व्यायामं च अति महत्त्वपूर्णं स्वास्थ्यलाभदायकं भवति।
(iii) प्रातः काले भ्रमणे सर्वदा शुद्धवायु: प्राप्नोति।
(iv) प्रातः भ्रमण़ं कारणेन वयं ‘अर्हनिशं’ न रुरणः भवामः।
(v) प्रातं भ्रमणं सर्वदा स्वास्थ्यवर्द्धक:, ऊर्जादायक: भवति।
“प्रातः भ्रमणम्” मञ्जूषा-आलस्य, निद्रा, अतिमहत्वम्, शुद्धवायुः, व्यायामः, रुग्णः, ऊर्जादायकः, स्वास्थ्य दृष्ट्या।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम्) (1 × 5 = 5)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) संस्कृत देवभाषा है।
Sanskrit is a dev language.
(ii) यह भाषा सभी भाषाओं की जननी है।
This language is the mother of all languages.
(iii) इस भाषा में अनेक ग्रंथ हैं।
There are many texts in this language
(iv) कल मैं मुम्बई जाऊँगा।
Tomorrow I will go to Mumbai.
(v) तुम सब पत्र लिखो।
All of write your letters.
(vi) क्या हम लोगों को संस्कृत पढ़ना चाहिए ?
Should we read Sanskrit?
(vi) तुम किससे डरते हो?
What are you afraid of ?
उत्तर:
(i) संस्कृत देवभाषा अस्ति।
(ii) इयं भाषा सर्वासां भाषाणां जननी अस्ति
(iii) अस्याम् भाषायाम् अनेके ग्रंथा: सन्ति।
(iv) श्व: अहम् मुम्बई नगरम् गमिष्यामि।
(v) यूयम् पत्रम् लिखत।
(vi) किम् वयम् संस्कृतं पठेम ?
(vii) त्वम् कस्मात् त्रस्यसि?
रवण्ड: ‘ग’ – अनुप्रयुक्त-व्याकरण
(अंक : 25)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के संधि अथवा संधि-विच्छेद कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) हे प्रभो ! मह्यम् सत् + मति देहि।
(ii) अधुना त्वम् शान्तः भव।
(iii) राज्ञा चौर: दम् + डित भवितव्य एव।
(iv) अधुना बालिका गच्छन्ति।
(v) तत्र पश्य, एक: नकुलः सर्पश्च गच्छतः।
उत्तर:
(i) सन्मति
(ii) शाम् + त
(iii) दण्डितः
(iv) बालिका: + गच्छन्ति
(v) सर्प: + च
6. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समास विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत(केवलं प्रश्नचतुष्ट्य म्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न) )
(i) अस्मिन् विद्यालये प्रत्येकं छात्रः परिश्रमी अस्ति।
(क) एकम् एकम् प्रति
(ख) एके-एके इति
(ग) एकस्मिन्-एकस्मिन्
(घ) एक: एक: छात्रः
उत्तर:
(क) एकम् एकम् प्रति
(ii) पश्यतु इद सचित्रं पुस्तकम्।
(क) चित्रेण सहितम्
(ख) चित्रेण सह
(ग) चित्रस्य सह
(घ) चित्रसहितम्
उत्तर:
(क) चित्रेण सहितम्
(iii) भोजन समये तो पाणै च पादौच प्रक्षालयतः।
(क) पाणीपादौ
(ख) पाणिपादं
(ग) पाणिपादौ
(घ) पाणौपादौ
उत्तर:
(ग) पाणिपादौ
(iv) तौ पतिः च पत्नी चः परस्परम् अवलोकयतः।
(क) पतिपल्यौ
(ख) दम्पते
(ग) दम्पति
(घ) दम्पती
उत्तर:
(घ) दम्पती
(v) वाक्यपटुः धैर्यवान् मंत्री सभाया: शोभा भवति।
(क) वाचिपटुः
(ख) वाच: पटुः
(ग) वाकपटुः
(घ) वाचापटुः
उत्तर:
(क) वाचिपटुः
7. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृतिप्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत- (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) अध्ययनं बुद्धि + ठक् स्यात्।
(क) बौद्धिक
(ख) बौद्धिकम्
(ग) बौद्धीकम्
(घ) बौद्धिक:
उत्तर:
(ख) बौद्धिकम्
(ii) चरित्र + मतुप् च जनः एव सर्वोत्तमः भवति।
(क) चरित्रवान्
(ख) चरित्रवान
(ग) चरित्रमानः
(घ) चरित्रसहितम्
उत्तर:
(क) चरित्रवान्
(iii) ते वायोः शीतल + तल् अनुभवन्ति।
(क) शीतलताः
(ख) शीतलतां
(ग) शीतलता
(घ) शैल्यम्
उत्तर:
(ख) शीतलतां
(iv) बालका: बालिकाः च कन्दुकेन क्रीडन्ति।
(क) बालक + टाप्
(ख) बालिका + टाप्
(ग) बालिकाः + टाप्
(घ) बाला + टाप्
उत्तर:
(ख) बालिका + टाप्
(v) अहो विज्ञानमय + ङीप् एषा कल्पना।
(क) विज्ञानमापी
(ख) विज्ञानमानी
(ग) विज्ञानमयी
(घ) विज्ञानमय
उत्तर:
(ग) विज्ञानमयी
8. अधोलिखितानां वाक्यानां वाच्य परिवर्तनं कृत्वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों का वाच्य परिवर्तन करके विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) धावकाः धावन्ति।
(क) धावकै: धाव्यते
(ख) धावक: धाव्यते
(ग) धावके धाव्यते
(घ) धावका: धावत्ये
उत्तर:
(क) धावकै: धाव्यते
(ii) सेवकः नृपम् रक्षति।
(क) सेवकः नृपः रक्ष्यते
(ख) सेवकः नृपं रक्ष्यते
(ग) सेवकेन नृपः रक्ष्यते
(घ) सेवकैः नृपः रक्ष्यते
उत्तर:
(ग) सेवकेन नृपः रक्ष्यते
(iii) तेन दुर्वचनं कथ्यते।
(क) सा दुर्वचन कथयसि
(ख) तौ दुर्वचन कथयतः
(ग) स: दुर्वचनं कथयति
(घ) तथा कथ्यते
उत्तर:
(ग) स: दुर्वचनं कथयति
(iv) जना: व्यायाम कुर्वन्ति।
(क) जन: व्यायामः क्रियते
(ख) जना: व्यायामः क्रियते
(ग) जनै: व्यायामः क्रियते।
(घ) जनाः कुर्वन्ति
उत्तर:
(ग) जनै: व्यायामः क्रियते।
9. अधोलिखितदिनचर्चायां रिक्तस्थानानि कालबोधकीशब्दैः। (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) रमेशः प्रात: 5.00……….. वादने अतिष्ठति।
(ii) सः प्रात: 7:15………वादने प्रात:राशं करोति।
(iii) संः प्रात: 7:45……….वादने विद्यालयं गच्छति।
(iv) सः मध्याहे 2:30……….. वादने विद्यालयात् आगच्छत्।
(v) सीता 9:00……….वादने मन्दिरं प्रतिदिनं गच्छति।
उत्तर:
(i) पर्च्व
(ii) सपाद सप्त
(iii) पादोन अष्ट
(iv) सार्ध द्वि
(v) नव
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितेषु वाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत। (केवलं प्रश्नत्रयम्)।
(मञ्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न) (1 × 3 = 3)
(i) ………. वर्षा तत्र जलम्। (ii) दर्प ……. कुरु। (ii) मम गृहे ……. विद्युत् नासीत्। (iv) परीक्षा ………. भवति ?
उत्तर:
(i) यत्र
(ii) मा
(iii) हय:
(iv) कदा
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदम् अशुद्धम् अस्ति, शुद्धं पदं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं, शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) सर्वां बालकाः क्रीडन्ति।
(क) सर्वे:
(ख) सर्वे
(ग) सर्वो.
(घ) सर्वाणि
उत्तर:
(ख) सर्वे
(ii) सः मम मित्रम् न अस्मि।
(क) अस्ति
(ख) स्वः
(ग) सन्ति
(घ) भविष्यति
उत्तर:
(क) अस्ति
(iii) ते धनं लभन्ति।
(क) लभते
(ख) लभेते
(ग) लभन्ते
(घ) लभध्ये
उत्तर:
(ग) लभन्ते
(iv) चत्रः कन्याः अत्र पठन्ति ।
(क) तिसत्ररः
(ख) त्रीणि
(ग) तिस्रः
(घ) त्रयः
उत्तर:
(ग) तिस्रः
खण्ड: – ‘घ’ पठित-अवबोधनम्
(अंक : 30)
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ। आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत् सः शवः प्रावारकमपसार्य न्यायाधीशमभिवाद्य निवेदितवान्मान्यवर! एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि “त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः अतः निजकृतत्यस्य फलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे” इति। न्यायाधीश: आरक्षिणे कारादण्डमादिश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्न द्वयम्) (2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) न्यायाधीशेन पुनः तौ कस्याः विषये वक्तुमादिष्टौ?
(ख) निजपक्षं कः प्रस्तुतवति?
(ग) आरक्षिणा कुत्र (शवं) उक्तं ?
उत्तर:
(क) घटनाया:
(ख) आरक्षिणि
(ग) अध्वनि
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) तत्र किम् आश्चर्यम् अघटत्?
(ख) न्यायाधीशः किम् निर्णयम् श्रुतवान् ?
(ग) त्वं कति वर्षस्य कारादण्डं लपस्यसे?
उत्तर:
(क) तत्र स शवः प्रावारकमपसार्य न्यायाधीशमभिवाद्य निवेदितवान् ।
(ख) न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डम् आदिश्य तं जनं सम्मानं मुक्तवान।
(ग) त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लफ्यसे।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘भोगं कुरु’ इत्यर्थे अत्र किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्?
(ख) न्यायाधीशः तं जनं ससम्मानं मुक्तवान् इत्यत्र किं कर्तृपदम् अस्ति?
(ग) त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे इत्यत्र किं क्रियापदम् प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(क) भुङ्क्ष्व
(ख) न्यायाधीशः
(ग) लफ्स्यसे
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
कञ्चित् कालं नय मामस्मान्नगराद् बहूदूरम्।
प्रपश्यामि नामान्ते निर्झर-नदी-पयः पूरम्।।
एकान्ते कान्तारे क्षणमपि मे स्यात् सञ्चरणम्।
शुचिपर्यावरणम्………..
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) कविः कस्मात् दूरं गच्छति?
(ख) कुत्र सः क्षणमपि संचरणम् कर्तुम् इच्छति।
(ग) कान्तारे शब्दस्य अर्थः किमस्ति?
उत्तर:
(क) नगरात्
(ख) एकान्ते
(ग) वने/कानने
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) नामान्ते सः किं द्रष्टुमिच्छति ?
(ख) कीदृशं पर्यावरणे कविः संचरणं कर्तुम् इच्छति?
(ग) प्रदूषणकारणे कवि कुत्र गच्छन् इच्छति ?
उत्तर:
(क) ग्रामान्ते निईरं द्रष्टुम् इच्छति।
(ख) शुद्धे पर्यावरणे कवि संचरणं कर्तुम् इच्छति।
(ग) प्रदूषणकारणे कवि ग्रामे, सरोवरे, निझरे च गन्तुम् इच्छति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘अस्मात् नगरात्’ अनयोः पदयो कि विशेष्यपदम् अस्ति?
(ख) ‘प्रपश्यामि ग्रामन्ते निर्झर-नदी-पयःपूरम्’ इत्यत्र कि क्रियापदम्?
(ग) ‘वने’ इत्यर्थे कि पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
(क) नगरात्।
(ख) पयश्यामि।
(ग) कान्तारे।
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।
काकः – आम् सत्यं कथितं त्वया-वस्तुतः वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्यः।
पिकः – (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराज: भवितुं, यत्र-तत्र का-का इति कर्कश ध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोषि। न रूपं न वनिरस्ति। कृष्णवर्ण, मेध्यामध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम् ?
काकः – अरे! अरे! कि जल्पसि? यदि अहं कृष्णवर्णः तहिं त्वं किं गौरागः? अपि च विस्मर्यते किं यत् मम सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा-‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्’- इति प्रकारेण। अस्माकं परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम् अपि च काकचेष्टः विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्रः मन्यते॥
पिकः – अलम् अलम् अतिविकत्थनेन कि विस्मर्यते यत्। काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः। वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिक: पिकः॥
(अ) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्न द्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) वस्तुत: वनराजः भवितुं तु अहममेव योग्य: इति क: कथितः?
(ख) कस्य न रूपं न ध्वनिम् अस्ति?
(ग) कः उपहसन् वदति?
उत्तर:
(क) काक:
(ख) काकस्य
(ग) पिक:।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) काकस्य सत्यप्रियता जनानां कृते उदाहरण स्विरूपम् किम् अस्ति?
(ख) काकः स्वविषये किं कथयति?
(ग) कस्मिन् समये काकः काकः पिक: पिकः भेदं भवति ?
उत्तर:
(क) उदाहरणस्वरूपं अनृतं वदसि चेत् काक: दशेत्।
(ख) काकः स्वविषये कथयति अस्माकम् परिश्रम: ऐक्यं च विश्वप्रथितम् अपि च काकचेष्ट: विद्यार्थी एव आदर्शः छात्र: मन्यते।
(ग) वसन्त समये काकः काकः पिकः पिकः, भेदं भवति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘अरे’! अरे! किं जल्पसि इत्यत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम्?
(ख) वस्तुत: वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्य: इत्यत्र कः कथयति?
(ग) ‘श्वेतः इत्यस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम्?
उत्तर:
(क) जल्पसि
(ख) काकः
(ग) कृष्णः।
15. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत। (केवलं प्रश्न चतुष्ट्य म्) (1 × 4 = 4)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(क) पुरा त्वया मह्यम् व्याघ्रत्रयं दत्तम्।
(ख) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ताः पङ्कत्यः भवन्ति।
(ग) लव: कुश: च भ्रातरौ आस्ताम्।
(घ) अपूर्व खलु नामधेयम्।
(ङ) जीर्ण: कूप: ग्रामे आसीत्।
उत्तर:
(क) कस्मै
(ख) कुत्र
(ग) कौ
(घ) कीदृशं
(ङ) कुत्र
16. मञ्जूषातः समुचित पदानि चित्वा अधोलिखित श्लोकयोः अन्वयं पूरयत- (1 × 4 = 4)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा कीजिए।)
इत्युक्त्वा धाविता तूर्णं व्याघ्रमारी भयङ्करा।
व्याघ्रोऽपि सहसा नष्टः गलबद्धशृगालकः॥
अन्वयः-इति (i)…..भयङ्करा व्याघ्रमारी (ii)…….. धाविता। गलबद्धः शृगालक: (iii) …… अपि (iv)……. नष्टः। मञ्जूषा-व्याघ्रः, तूर्णं, सहसा, उक्त्वा।
उत्तर:
(i) उक्त्वा
(ii) तूर्णं
(iii) व्याघ्र:
(iv) सहसा
अथवा
मञ्जूषायाः सहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत।
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुनः लिखिए।)
निजबुद्ध्या विमुक्ता सा भयाद् व्याघ्रस्य भामिनी।
अन्योऽपि बुद्धिमौल्लोके मुच्यते महतो भयात् ॥
भावार्थ:- यथा सा रूपवती (स्त्री) निज (i)….. प्रयोगे व्याघ्रस्य (ii)……. विमुक्ता तथा अस्मिन् संसारे या (iii)… भवति। अर्थात् यः बुद्धः (iv)…..करोति सः अपि महतो भयात् मुच्यते मुक्त भवति।
उत्तर:
(i) बुद्धे:
(ii) भयात्
(iii) बुद्धिमान्
(iv) उपयोग:
मञ्जूषा-बुद्धेः, भयात्, उपयोगः, बुद्धिमान्
17. अधोलिखित-कथांशं समुचितक्रमेण लिखत (1/2 × 8 = 4)
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) सः अर्थकायेन पदातिरेव प्राचलत्।
(ii) आरक्षी एवं चौरः आसीत् परं अतिथिं चौरं मत्वा सर्वे अभयिन्।
(iii) एक: निर्धन; जन: किञ्चिद् धनम् अर्जितवान्।
(iv) न्यायाधीश: शवम् आनेतुम् आदिष्टवान्।
(v) न्यायाधीशः उभाभ्यां विवरणं श्रुतवान्।
(vi) तस्य पुत्रः रुग्णः अभवत् ।
(vii) मार्गे रात्रिः अभवत् गृही च तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(viii) न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डम् आदिशति।
उत्तर:
(iii) एक: निर्धन: जन: किक्चित् धनम् अर्जितवान्।
(vi) तस्य पुत्र रुग्णः अभवत्।
(i) स: अर्थकार्श्येन पदातिरेव प्राचलत्।
(vii) मार्गे रात्रि: अभवत् गृही च तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(ii) आरक्षी एव चौर: आसीत् परं अतिथिं चौरं मत्वा सर्वे अभर्त्सयन्।
(v) न्यायाधीशः उभाम्यां विवरणं श्रुतवान् ।
(iv) न्यायाधीशः शवम् आनेतुम् आदिष्टवान्।
(viii) न्यायाधीशः आऱक्षिपो कारादण्डम् आदिशति।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न) (1 × 3 = 3)
(i) अत्र जीवितं दुर्वहम् जातम्।
(क) सुकरं
(ख) दुष्करम्
(ग) सुखकरं
(घ) काठिन्यम्
उत्तर:
(ख) दुष्करम्
(ii) ‘तुरगाः’ तत्र गच्छन्ति।
(क) अगजाः
(ख) गजाः
(ग) अश्वाः
(घ) शशका:
उत्तर:
(ग) अश्वाः
(iii) ‘वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत।
(क) कष्टप्रदानेन
(ख) बलेन
(ग) हलेन
(घ) क्षेत्रेण
उत्तर:
(क) कष्टप्रदानेन
(iv) घोटक: पर्यायवाची चित्वा लिखत
(क) अम्बुः
(ख) अश्वः
(ग) शशि
(घ) कुक्कुरः
उत्तर:
(ख) अश्वः