Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 3 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 3 with Solutions
अवधिः: होरात्रयम्
पूर्णाड्का: : 80
सामान्य निर्देशः
सैंपल पेपर 1 में दिये गये निर्देशानुसार।
रवण्ड: – ‘क’ अपठित-अवबोधनम्
(अंक : 10)
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
भारतीया संस्कृति: संसारे श्रेष्ठा संस्कृतिः इति वयं कथयामः। तत्किमर्थम् ? भारतीयः मानवजीवनस्य उन्नत्यै सर्वाङ्गीण: विचारः कृतः अस्ति। तत्र किं नाम संस्कृतिः? प्रत्येकस्य मानवस्य, समाजस्य, देशस्य वा सा स्वाभाविकी प्रवृत्तिः भवति तदैव तस्य प्रकृति: कथ्यते प्रकृत्या: उन्नत्य यः प्रयास: क्रियते, तदेव संस्कृतिः उच्यते। सदाचरणम्, त्यागभावना, परोपकारम्, विश्व बन्धुत्वभावना, धर्म-समन्वय चादयः अस्माकं संस्कृतेः उच्चादर्शाः सन्ति । अतः सुष्ठु जीवनपद्धत्या सुष्ठुचिन्तने, परस्परम् ऐक्य भावेन च अस्माकं संस्कृतिः अद्यापि सततं विकासमाना दृश्यते। धन्येयं संस्कृतिः या सर्वेभ्यः प्रेरणाप्रदा वर्तते।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) मानवजीवनस्य उन्नत्यै कै: विचार: कृत?
(ii) सर्वेभ्यः प्रेरणाप्रदा का वर्तते?
(iii) सततं विकासमाना का?
उत्तर:
(i) भारतीयै:।
(ii) संस्कृतिः।
(iii) भारतीया संस्कृति।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) अस्माकं संस्कृतेः उच्चादर्शाः के सन्ति ?
(ii) अस्माकं संस्कृतिः कथं सतत् विकासमाना दृश्यते?
(iii) वयं किम् कथयामः?
उत्तर:
(i) अस्मांक सस्कृतेः सदाचरणम्, त्यागभावना उच्वादर्शाः सन्ति।
(ii) सुष्ठु जीवन पद्धत्या सुष्ठुचिन्तने, परस्परम्, ऐक्य भावेन च अस्मांकं संस्कृतिः अद्यापि सततं विकासमाना दृश्यते।
(iii) भारतीयः संस्कृतिः संसारे श्रेष्ठाः संस्कृति: वयं इति कथयामः।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षक संस्कृतेन लिखत। (द्वित्रिशब्दात्मक-वाक्यम्) 1
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।) (दो-तीन शब्द का वाक्य)
उत्तर:
भारतीय संस्कृतेः विशेषता ………………..
(ई) निर्देशानुसारं उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘कथयामः’ इति क्रियापदस्य किं कर्तृपदं प्रयुक्तम्?
(क) इति
(ख) वयं
(ग) संस्कृतिः
(घ) भारतीयैः
उत्तर:
(ख) वयं
(ii) ‘स्वाभाविकी प्रवृत्तिः’ इत्यत्र किं विशेष्यपदं प्रयुक्तम्?
(क) प्रवृत्तिः
(ख) स्वाभाविकी
(ग) सा
(घ) मानवस्यः
उत्तर:
(क) प्रवृत्तिः
(iii) ‘अवनत्यै’ इति पदस्य विलोमपदम् अत्र किमस्ति?
(क) प्रकृत्याः
(ख) उन्नत्यै
(ग) प्रयासः
(घ) प्रकृतिः
उत्तर:
(ख) उन्नत्यै
(iv) ‘निरन्तरम्’ इति पदस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्?
(क) सततं
(ख) अद्यापि
(ग) विकासमाना
(घ) अद्यापि
उत्तर:
(क) सततं
रवण्ड: – ‘रव’ (रचनात्मक-कार्यम्)
(अंक : 10)
2. मित्र प्रति अधोलिखितम् पत्रं मञ्जूषापदसहातया पूरयित्वा पुनः लिखत। (1/2 × 10 = 5)
(मित्र के लिए नीचे लिखे गये पत्र को मञ्जूषा के पदों की सहायता के पूरा करके पुनः लिखिए।)
(i)…….
दिनाङ्कः
प्रिय मित्र (ii)……….
अत्र सर्व कुशलम्।
भवान् अपि तत्र कुशली इति मन्ये। गतसप्ताहे (iii)……… विद्यालये संस्कृत संभाषण-शिविरम् आयोजितम् (iv)…. दशदिनानि वयं (v)……. संभाषणस्य अभ्यासम् अकुर्मः। तत्र एकस्याः नाटिकायाः (vi)…… अभवत्। अहं विदूषकस्य (vii)……. कृतवान्। अहम् इदानीं सर्वदा संस्कृतेन एव (viii)………..। मम शिक्षिकाः मयि स्निहयन्ति। भवान् अपि संस्कृतेन (ix)….. प्रयत्न करोतु। पितरौ (x)… मम प्रणामामञ्जलिं निवेदयतु।
भवतः मित्रम्,
आकाशः।
उत्तर:
(i) जयपुरतः
(ii) विकास!
(iii) अस्माकम्
(iv) आसीत्
(v) संस्कृतेन
(vi) मक्चनम्
(vii) अभिनयम्
(viii) वदामि
(ix) संभाषणस्य
(x) प्रति
मञ्जूषा-संभाषणस्य, अस्माकम्, वदामि, जयपुरतः, अभिनयम्, प्रति, विकास!, मञ्चनम्, आसीत्, संस्कृतेन।।
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत (1 × 5 = 5)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
(i) अस्मिन् चित्रे वनस्य दृश्यम् अस्ति।
(ii) अत्र अनेके वृक्षाः पादपाः च सन्ति।
(iii) अत्र वनराजः सिंहः गर्जति।
(iv) अस्मिन् चित्रे वानराः वृक्षेषु कूर्दन्ति मृगा: च धावन्ति।
(v) अस्मिन चित्रे ‘गजः’ अन्ये पशव: च इतस्तत: भ्रमन्ति।
मञ्जूषा-वनस्य, सिंहः, गजः, वृक्षाः, पादपाः सन्ति, धावन्ति, वृक्षेषु, मृगाः, गर्जति, इतस्ततः, वानराः कूर्दन्ति।
अथवा
उत्तर:
(i) वर्षा ऋतौ: नद्या: जलेन जलौघ: आगच्छति।
(ii) अतिवृष्ट्या नदीनां कुलानि नष्यानि जायन्ते।
(iii) अतिवृष्ट्या अनेके रोगाः जायन्ते जनाः च अस्वस्था भवन्ति।
(iv) सर्वत्र जलं निमग्ना: मानवः पशवः वृक्षः विनष्टा भवन्ति।
(v) अतिवृष्टि कारणेन जन:-जीवनं अति अस्त-व्यस्तं भवति।
मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयं अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत।
(मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“अतिवृष्ट्या हानिः”
मञ्जूषा-सर्वत्र, जलम्, निमग्नाः, रोगाः, जायते, पशवः,वृक्षा, जलौघः, नद्यः, नष्यानि, जायन्ते।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम्, रचनात्मक) (1 × 5 = 5)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) तुम सब क्या चाहते हो?
What do you all want?
(ii) सज्जन परोपकार के लिए जीते हैं।
Gentlemen live for appreciation .
(iii) माता-पिता का सदैव सम्मान करो।
Always respect parents.
(iv) कल मैं घूमने के लिए जयपुर जाऊँगा।
Tomorrow I will go to Jaipur for a walk.
(v) परिश्रमी छात्र ही सफलता प्राप्त करते हैं।
Hard working students Succeed.
(vi) क्या मैं अब श्लोक बोलूँ?
Can I say shloka now?
(vii) उद्यान में प्रकृति का मनमोहक दृश्य है।
The park had an enchanting view of nature.
उत्तर:
(i) यूयम् किम् इच्छथ ?
(ii) सज्जना: परोपकाराय जीवन्ति।
(iii) मातरं पितरं च सर्वदा सम्मानं कुरुत।
(iv) श्व अहम् भ्रमणाय जयपुरं गमिष्यामि।
(v) परिश्रमिण: छात्राः एव सफलतां प्राप्नुवन्ति।
(vi) किम् अधुना अहम् श्लोकं वदानि ?
(vii) उद्याने प्रकृते : मनमोहकं दृश्यम् अस्ति।
रवण्ड: – ‘ग’ (अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्)
(अंक : 10)
5. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत- (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के संधि अथवा संधि-विच्छेद कीजिये-)(केवल चार प्रश्न)
(i) वने मृगाः + चरन्ति।
(ii) वैकुण्ठे हरिः + शेते।
(iii) सा एव कीर्ति धनम् + च प्राप्नोति
(iv) श्यामस्य हृदयं निः + छलम् अस्ति।
(v) गुरूं दृष्ट्वा कृष्ण: उत् + लसितः जातः ।
उत्तर:
(i) मृगाश्चरन्ति
(ii) हरिश्शेते
(iii) घनक्च
(iv) निश्छलम्
(v) उल्लसित:
6. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) नीलकण्ठः शिवः हिमालये अवसत्।
(क) नीलः कण्ठः यस्य सः।
(ख) नीलः कण्ठः यस्याः स।?
(ग) नीलं कण्ठं यस्य सः।
(घ) नीले कण्ठे यान्य स
उत्तर:
(ग) नीलं कण्ठं यस्य सः।
(ii) बालाः उपवृक्ष क्रीडन्ति।
(क) वृक्षस्य समीपम्
(ख) वृक्षं वृक्षप्रति
(ग) वृक्षात् दूरम्
(घ) अनुवृक्षास्य
उत्तर:
(क) वृक्षस्य समीपम्
(iii) शिशिरः च वसन्त: च पुनरागतौ।
(क) शिशिर वसन्तौ
(ख) शिशिरवसन्ताः
(ग) शिशिरो वसन्तौच
(घ) शिशिरवसन्ताः
उत्तर:
(ख) शिशिरवसन्ताः
(iv) महात्मा गाँधी अहिंसा प्रिया यस्य सः आसीत्।
(क) अहिंसा न प्रियः
(ख) अहिंसाप्रिया
(ग) अहिंसा प्रियः यस्य सः
(घ) अहिंसाप्रियः
उत्तर:
(घ) अहिंसाप्रियः
(v) महान् आत्मा येषाम् ते सदैव सत्यं वदन्ति ।
(क) महात्मानम्
(ख) महात्मा
(ग) महात्मनः
(घ) महान्तः
उत्तर:
(ग) महात्मनः
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) अस्ति + ठक् इव ईश्वरः मन्यते।
(क) अस्तिक
(ख) आस्तिक:
(ग) आस्तिकम्
(घ) आस्तिका
उत्तर:
(क) अस्तिक
(ii) वानरस्य चपलत्वम् बालेभ्यः रोचते।
(क) चपल + त्व
(ख) चपलं + त्व
(ग) चपल: + त्वम्
(घ) चपल + तल्
उत्तर:
(क) चपल + त्व
(iii) तस्य वर्तन् + ङीप अतीव शुद्धा अस्ति।
(क) वार्तनी
(ख) वर्तिनी
(ग) वर्तनी
(घ) वर्ताव
उत्तर:
(ग) वर्तनी
(iv) गणेशः गुणवान् आसीत्।
(क) गुण + मतुप्
(ख) गुण + क्तवतु
(ग) गुण + त्व
(घ) गुण + टाप्
उत्तर:
(क) गुण + मतुप्
(v) अजा घासं चरति।
(क) अजः + टाप् ।
(ख) अज + डीप
(ग) अज + टाप्
(घ) अज + ङीष्
उत्तर:
(ग) अज + टाप्
8. अधोलिखितानां वाक्यानं वाच्यपरिवर्तन कृत्वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों का वाच्य परिवर्तन करके विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) मया पत्रं लिख्यते।
(क) अहं पत्रं लिखति
(ख) अहम् पत्रम् लिखामि।
(ग) अहं पत्रं लिखसि
(घ) अहं पत्रं लिखानि।
उत्तर:
(ख) अहम् पत्रम् लिखामि।
(ii) छायाकारः छायाचित्रं रचयति।
(क) छायाकारं रच्चयते।
(ख) छायाकारं रच्चयते चित्रे।
(ग) छायाकारेण छायाचित्रं रच्यते।
(घ) छायाकार: चित्र निर्माति।
उत्तर:
(ग) छायाकारेण छायाचित्रं रच्यते।
(iii) जनाः प्रदर्शनी पश्यन्ति।
(क) जनैः दृश्यते।
(ख) जनाभ्याम् प्रदर्शनी दृश्यते।
(ग) जनैः प्रदर्शनी दृश्यते।
(घ) जनैः पश्यते
उत्तर:
(ग) जनैः प्रदर्शनी दृश्यते।
(iv) शिशुः पठति।
(क) शिशुना पठ्यते।
(ख) शिशु पठ्यते ।
(ग) शिशवे पठ्यते।
(घ) शिशू पठ्येते
उत्तर:
(क) शिशुना पठ्यते।
9. अधोलिखितं दिनचर्चायां रिक्त स्थानानि कालबोधक शब्दैः पूरयत। (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कौजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) सम: 6:00 ………..वादने व्यायाम करोति ।
(ii) स: 8.30 ………..वादने कार्यालयं गच्छति।
(iii) सः 10:45 ………..वादने पठति।।
(iv) स: 9:15 ……….वादने स्नानं करोति।
(v) त्वं 8:00 ……. वादने मन्दिरं गच्छसि।
उत्तर:
(i) षट्
(ii) सार्धअष्ट
(iii) पादोन एकादश
(iv) सपादनव
(v) अष्ट।
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितेषु वाक्येषु रितस्थानानि पूरयत। (केवल प्रश्नत्रयम)
(मञ्जूषा के दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न) (1 × 3 = 3)
(i) वृथा ……… वद।
(ii) विद्यालयात् ………. मा गच्छ।
(क) कदापि
(ख) तत्र
(ग) वहिः
(iii) मेघाः ……….. गर्जन्ति ।
(iv) सः ………. असत्यं न अवदत्।
उत्तर:
(i) मा
(ii) बहि:
(iii) कदा
(iv) कदापि
मञ्जूषा: बहिः, मा, कदा, कदापि।
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितं पदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत।- (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित अशुद्ध पद के लिए उचित पद चुनकर वाक्यों को पुनः लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) सः मम मित्रः अस्ति।
(क) मित्रेः
(ख) मित्रम्
(ग) मित्राणि
(घ) मित्रे
उत्तर:
(ख) मित्रम्
(ii) वृक्षे चत्वारि खगाः सन्ति।
(क) चतस्रः
(ख) चत्वारि
(ग) चत्वारः
(घ) चित्राणि
उत्तर:
(ग) चत्वारः
(iii) त्वं हयः गृहं गमिष्यसि ।
(क) अगच्छत्
(ख) अगच्छ:
(ग) अगच्छत
(घ) अगच्छम्
उत्तर:
(ग) अगच्छत
(iv) अस्य वृक्षे खगाः वसन्ति।
(क) अस्मिन्
(ख) अस्याः
(ग) द्वदम्
(घ) अनेन
उत्तर:
(क) अस्मिन्
रवण्ड: ‘घ’ पठित-अवबोधनम्
(अंक : 10)
12. अधोलिखित गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
(वनस्य दृश्यम् समीपे एवैका नदी अपि वहति।)
एक: सिंहः सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनोति। कुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढः। तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपर: वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुन: वृक्षोपरि आरोहति । एवमेव वानरा: वारं-वारं सिंहं तुदन्ति । क्रुद्धः सिंह: इतस्तत: धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति। वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृर्शी दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति ।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) नदी कुत्र वहति?
(ख) वानर : कस्य पुच्छं धुनोति?
(ग) के हसन्ति?
उत्तर:
(क) वनस्य समीपे।
(ख) सिंहस्य
(ग) वानरा:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) क्रुद्धः सिंहः किं करोति?
(ख) सिंहस्य दशां दृष्ट्वा पक्षिणः किं कुर्वन्ति?
(ग) सिंहस्य दशां दृष्ट्वा कः प्रतिक्रिया अभवत् ?
उत्तर:
(क) क्रुद्ध: सिंह: इतस्ततः धावति, गर्जति किमपि कर्तुं च एव तिष्ठति।
(ख) सिंहस्य दशां दृष्ट्वा पक्षिणः हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति।
(ग) सिंहस्य दशां दृष्ट्वा वानरा: वृक्षोपरि हसन्ति च विविधः पक्षिणः कलरवं कुर्वन्ति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) ‘आन्दोलयति’ इत्यर्थे कि पर्यायपदं प्रयुक्तम?
(ख) ‘कुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुभिच्छति’ इत्यास्मिन् वाक्ये किं कर्तृपदं प्रयुक्तम?
(ग) “किमपि कर्तुम समर्थः एव निष्ठति’ इत्यत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम?
उत्तर:
(क) धुनोति
(ख) सिंह:
(ग) तिष्ठति
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति शतशकटीयानम्।
वाष्पयानमाला संधावति वितरन्ती ध्यानम् ।
यानानां पङ्कतयो ह्यनन्ताः कठिनं संसरणम् ॥
शुचि – पर्यावरणम् …… ।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) शतशकटीयानम् किं मुञ्चति?
(ख) वाष्पयानमाला किं वितरन्ती संधावति?
(ग) केषां पंक्तयो अनन्ताः सन्ति?
उत्तर:
(क) कज्जलमलिनं धूमं
(ख) ध्वानम्
(ग) यानानां
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वेयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) संसरणम् कठिनम् किमर्थम् भवति?
(ख) अस्माकम् आश्रयं किम् अस्ति?
(ग) संसारे वितरन्ती कः संधावति?
उत्तर:
(क) ह्यनन्ताः यानानां पड्क्तय: यत् संसरणम् कठिनम् भवति।
(ख) शुचि-पर्यावरणम् अस्माकम् आश्रयम् अस्ति।
(ग) संसारे सर्वदा वाष्पयानमाला संधावति वितरन्ती ध्वानम्।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) वाष्पयानमाला ध्वानम् वितरन्ती संधावति ‘इत्यत्र कि’ कर्तृपदं प्रयुक्तम?
(ख) ‘त्यजति’ इति अर्थे कि पर्यायपदं प्रयुक्तम?
(ग) ‘अस्माकम् आश्रयं किम् अस्ति’ इत्यत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम?
उत्तर:
(क) वाष्पयानमाला
(ख) मुल्वति
(ग) अस्ति
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत (05)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
विदूषकः – (विचिन्त्य) एवं तावत् पृच्छामि निरनुक्रोश इति क एवं भणति?
कुशः – अम्बा ।
विदूषकः – किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था?…………
कुशः – यद्यावयोर्बालभावजनितं किञ्चि- दिविनयं पश्यति तदा एवम् अधिक्षिपति निरनुक्रोशस्य पुत्रौ, मा चापलम् इति।।
विदूषकः – एतयोर्यदि पितुर्निरनुक्रोश इति नामधेयम् एतयोर्जननी तेनावमानिता निर्वासिता एतेन वचनेन दारको निर्भर्त्सयति।
रामः – (स्वगतम्) धिङ् मामेवंभूतम्। सा तपस्विनी मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेवं मन्युगर्भरक्षरैनिर्भिर्त्सयति। (सवाष्पमवलोकयति)
रामः – अतिदीर्घः प्रवासोऽयं दारुणश्च। (विदूषकमवलोक्य जनान्तिकम्) कुतूहलेनाविष्टो मातरमनयो मतो वेदितुमिच्छामि। न युक्तं च स्त्रीगतमनुयोक्तुम, विशेषतस्तपोवने। तत् कोऽत्राभ्युपाय:?
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) विचिन्त्य कः पृच्छति?
(ख) सवाष्पम् कः अवलोकयति?
(ग) प्रकासः कीदृशः?
उत्तर:
(क) विदूषक:
(ख) रामः
(ग) दारुण:
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(क) जननी केन भावेन पृच्छति? इति कः कथयति?
(ख) जननी कौ तर्जयति?
(ग) ‘धिक् माम्’ इति कः कथयति?
उत्तर:
(क) विदूषक: कथयति यत् अम्बा कुपिता भूत्वा पृच्छति अथवा सामान्य रूपेण।
(ख) जननी दारकौ निर्भर्त्सयति
(ग) रामः स्वमनानि “धिक् माम् एवंभूतम्’ इति कथयति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) ‘तर्जयति’ इत्यर्थे किं’ पदम् अत्र प्रयुक्तम्?
(ख) एवं तावत् पृच्छामि इत्यत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम्?
(ग) “किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था’ इत्यत्र किं कर्तृपदम्?
उत्तर:
(क) निर्भर्त्सयति
(ख) पृच्छामि
(ग) विदूषक:
15. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्न निर्माणं कुरुत। (केवलं प्रश्न चतुष्ट्यम) (1 × 4 = 4)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(क) क्रोधः नरस्य प्रथमः शत्रुः
(ख) संसारे किञ्चित् निरर्थकम् न अस्ति।
(ग) पशुना अपि उदीरितः अर्थः गृहयते।
(घ) इति विद्वांसः कथयति।
(ङ) जनः अहितम् कर्म न कुर्यात्
उत्तर:
(क) कीदृशः
(ख) कुत्र
(ग) केन
(घ) के
(ङ) कीदृशम्
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकयोः अन्वयं पूरयत- (1 × 4 = 4)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोकों के अन्वय को पूरा कीजिए।)
सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छाया समन्वितः। यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निर्वायते ॥ अन्वयः-फलच्छाया (i)……… महावृक्षः (ii)…… | देवात् यदि (iii)…….. नास्ति (वृक्षस्य) छाया केन (iv)… |
उत्तर:
(i) समन्वितः
(ii) सेवितव्य:
(iii) फलं
(iv) निवार्यते
मञ्जूषा-सेवितव्य, फलं, निवार्यतेः, समन्वितः
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत।
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुनः लिखिए।)
विद्वान्स एव लोकेऽस्मिन् चक्षुष्मत्तः प्रकीर्तिता।
अन्येषां वदने ये तु ते चक्षुर्नामनी मते॥
भावार्थ:-अत्र कविः कथयति यत् (i)……. संसारे ये (ii)……… विद्वान्सः सन्ति ते एव (iii)……. कथ्यन्ते। इतरे जनाः केवलं (iv) चक्षुर्नामनी मन्यन्ते।
उत्तर:
(i) अस्मिन्
(ii) जना:
(iii) चक्षुष्मन्तः
(iv) नाम्ना
मञ्जूषा-जनाः, नाम्ना, अस्मिन्, चक्षुष्यन्तः
17. अधोलिखित-कथांशं समुचितक्रमेण लिखत (1/2 × 8 = 4)
(निम्नलिखित कथांश को समुचित क्रम में लिखिए।)
(i) रामः लवकुशौ आसनार्धम् आसनार्धम् उपवेशयति।
(ii) सिंहासनारूढ़ः रामः लवकुशयोः सौन्दर्यं दृष्ट्वा आकृष्टः भवति।
(ii) आवाम् यमलौ।
(iv) तव माता किं कुपिता एव भणति ।
(v) अहमत्र भवतो: जनकं नामतो वेदितुमिच्छामि।
(vi) समरूपः शरीर सन्निवेशः। वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्।
(vii) तस्याः द्वे नामनी।
(viii) मम माता नाम निरनुक्रोशः।
उत्तर:
(ii) सिंहासनरूढ: रामः लवकुशयोः सौन्दर्यं दुष्ट्वा आकृष्ट: भवति।
(i) रामः लवकुशौ आसनार्धम् उपवेशयति।
(vi) समरूपः शरीरसंन्निवेशः। वयसस्तु न किज्चिदन्तरम् ।
(iii) आवाम् यमलौ।
(v) अहमत्रभवतो: जनकं नामतो वेदितुमिच्छामि।
(viii) मम पिता नाम निरनुक्रोशः।
(iv) तव माता किं कुपिता एवं भणति।
(vii) तस्याः द्वे नामनी।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत- (केवलं प्रश्नत्रयम्)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न) (1 × 3 = 3)
(i) एकान्ते कान्तारे क्षणामपि में स्यात्।
(क) ग्रामे
(ख) वने
(ग) आने
(घ) मार्गे
उत्तर:
(ख) वने
(ii) ‘सा पुत्रौ चपेटया प्रहृत्य जगाद्।।
(क) विवाद
(ख) प्रभात्
(ग) उक्तवती
(घ) कथिता
उत्तर:
(ग) उक्तवती
(iii) कान्ति: गात्राणां सुविभक्तता।
(क) शारीरिक
(ख) आमा
(ग) शरीराणाम्
(घ) अंगानाम्
उत्तर:
(ग) शरीराणाम्
(iv) ज्येष्ठः विपरीतार्थक शब्द चित्वा लिखत।
(क) अग्रजः
(ख) पावकः
(ग) कनिष्ठः
(घ) वरिष्ठ
उत्तर:
(ग) कनिष्ठः